Al jaren verdiept mozaïekexpert Mikal Kindt zich in het verhaal van een Italiaanse familie uit Molenbeek. Jammer dat er geen rechtstreekse afstammelingen meer in leven zijn, vloekt ze regelmatig. Tot in de lokale krant een artikel verschijnt over haar onderzoek en even later haar telefoon overgaat.
Onder het toeziend oog van Lucky Luke wrijven Mikal Kindt en Hélène Del Turco zachtjes over een stukje mozaïek. Zoals dat weleens gaat in zulke gevallen roepen de twee vrouwen een geest op. Die van Virgilio Del Turco, de overgrootvader van Hélène. ‘Hij moet nogal een artiest geweest zijn’, zegt Hélène. ‘Kijk naar al die spikkeltjes, wat een precisiewerk.’
We zijn in de hal van het Stripmuseum in Brussel, een parel van de art nouveau. Niet de plastic striphelden rondom hen, maar de mozaïekvloer trekt de aandacht van de twee vrouwen. De kleine steentjes in geel en wit, het hypnotiserende cirkelmotief. ‘Precies een kunstwerk’, zeggen ze.
Op het eerste gezicht hebben ze weinig met elkaar gemeen. Mikal is begin dertig en woont in de rafelrand van Kortrijk, waar ze is opgegroeid. Hélène, meer dan twintig jaar ouder, is een ketje in hart en nieren. Toch ontwikkelden de twee dit jaar een speciale band. ‘Het is alsof we elkaar al jaren kennen.’
En dat allemaal met dank aan een foto in zwart en wit.
***
Het is met veel twijfels dat Mikal Kindt begin dit jaar in de Academie voor tekenkunsten en visuele kunsten in Molenbeek haar allereerste tentoonstelling opzet. Is het niet te vroeg? Moet ze haar onderzoek naar de oprichters van het oudste mozaïekatelier van België niet nog wat voortzetten? En wie zit er in godsnaam te wachten op een expo over twee Italianen die in het laatste kwart van de negentiende eeuw in deze gemeente neerstreken?
Maar de expert in mozaïek beslist om niet meer terug te krabbelen. Door het verhaal achter de steentjes te vertellen wil ze het enthousiasme voor haar ambacht aanwakkeren en tegelijk haar droommannen voor het voetlicht brengen: Filippo en Angelo Pellarin, Italianen met een snor, een brede bast en een avontuurlijk hart.
Tijdens haar opleiding tot restaurateur zag ze in het archief van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen de naam ‘Pellarin’ voor het eerst. Haar nieuwsgierigheid was meteen gewekt. Wie waren deze mannen? Ze zocht voort en voort en voort, ze stopte simpelweg niet meer met zoeken.
Ploegend door de archieven kwam ze te weten dat Filippo en Angelo al snel na hun aankomst in Molenbeek een uitstekende reputatie verwierven: ze mochten de vloer van de Egyptische tempel in de Zoo van Antwerpen aanleggen, die in de Koninklijke Sterrenwacht in Ukkel en ook die in de Schouwburg van Kortrijk, waar Mikal als kind zo vaak ging dansen.
Maar het bleef niet bij België. Ook in de Sagrada Familia in Barcelona liggen nog altijd mozaïeken van hun hand, en zelfs aan de andere kant van de oceaan, in hotels en wolkenkrabbers in New York.
Uit de vele honderden brieven en archiefdocumenten die Mikal doornam vormde zich stukje bij beetje een intrigerend familieverhaal. ‘Ik heb moeten lachen en huilen terwijl ik over de archiefdocumenten gebogen zat’, zegt Mikal. ‘Filippo en Angelo zijn ongelooflijk interessante personages, helden bijna. Hun leven leest als een ontdekkingsreis. Het is het beste boek dat ik ooit gelezen heb.’
Ze leerde Italiaans en trok in het najaar van 2017 voor enkele maanden naar Sequals, het geboortedorpje van de broers Pellarin, in de schaduw van de Dolomieten. Het voelde aan als de voortzetting van haar Erasmusstudie in Athene, waar de liefde voor mozaïek ontvlamde.
Na al die jaren kent ze de familie Pellarin beter dan haar eigen familie. De ruzies, de onderlinge verhoudingen, de vele takken van de stamboom. Ook de signatuur van atelier ‘P. & A. Pellarin Frères’ herkent ze steeds gemakkelijker. Aan de grillige vorm van het legpatroon – het golft, kronkelt, slingert heen en weer – en de met de hand gekliefde steentjes: ieder steentje is uniek.
Op één vraag vindt ze maar geen antwoord: waar komen de groene steentjes die Filippo en Angelo zo graag gebruikten toch vandaan? De wit-roze schakeringen zijn afkomstig van een Franse kalksteen, het rood van een marmersteen uit Wallonië. Maar de geologische herkomst van het groen? Die blijft een raadsel.
Zo staat het ook geschreven op de informatieborden van haar tentoonstelling in de Academie in Molenbeek, die op 30 januari opengaat voor het publiek. Tientallen bezoekers komen langs, in het gastenboek leest Mikal elke dag een nieuwe boodschap.
Voor aanvang van de expo heeft ze in de meeste brievenbussen van Molenbeek een briefje gestopt: wie in zijn huis een mozaïek heeft liggen, mag altijd contact opnemen. Want wie weet gaat het om een authentieke Pellarin? De reactie blijft niet uit: gevelmozaïeken in pauwen- en spinnenmotieven duiken op, twee fonteinen zelfs.
Maar het gelukkigst is ze met het artikel dat in stadskrant Bruzz verschijnt. Vier pagina’s. Zo veel aandacht had ze niet verwacht. Bij het artikel staat een zwart-witfoto die Mikal in Sequals heeft gevonden: een groepje werkmannen, onder wie Filippo Pellarin en zijn schoonbroer Virgilio Del Turco, poseert tijdens de werken in de hal van het warenhuis Waucquez, het door Victor Horta ontworpen gebouw dat vandaag het Stripmuseum huisvest.
Twee dagen na de publicatie gaat de telefoon van Mikal over.
‘Hallo, mijn naam is Erna Del Turco en ik heb net je artikel gelezen. We willen een teken van leven geven, we zijn nog met een hele familie en we zijn ontroerd. Misschien kunnen we onze kennis samenbrengen?’
Plotsklaps worden haar benen week. Zijn er nog familieleden van haar helden in leven?
***
‘Toen we die foto in Bruzz zagen, werden we allemaal heel emotioneel’, zegt Hélène Del Turco. ‘Hij hangt bij iedereen van de familie in huis, bij mij staat hij in posterformaat op de kast in de gang. We stonden perplex toen we lazen dat er nog een familiearchief was, we hadden altijd gedacht dat het in de oorlog verloren was gegaan. En natuurlijk konden we maar moeilijk geloven dat iemand uit West-Vlaanderen al jaren bezig was met een onderzoek naar onze familie. Uiteindelijk heeft mijn zus Erna naar Mikal gebeld, terwijl we met zijn allen bij mijn moeder samengekomen waren.’
Vanzelfsprekend gaat de hele familie Del Turco naar Mikals tentoonstelling kijken. Hélène zelfs twee keer. Ze leest alle teksten, bekijkt alle foto’s en leert meer bij dan ze voor mogelijk had gehouden. Vader had het moeten meemaken, denkt ze bij zichzelf, maar helaas is hij vier jaar geleden overleden.
‘Als kind kreeg ik vaak verhalen over zijn voorouders te horen’, zegt Hélène. ‘Over hoe ze destijds naar België gekomen waren en vanuit Molenbeek de wereld veroverden. Ik herinner me nog goed het verhaal van de reis die mijn overgrootvader naar Marrakech maakte, om daar in een paleis een mozaïek te leggen. Met paard en kar, vol stenen en materiaal, tot in Marseille en dan met de boot de Middellandse Zee over. Wat een avontuur!’
De vader van Hélène was zelf ook vloerenlegger, maar dan wel in beton. Het waren de naoorlogse jaren, mozaïek was niet langer en vogue. ‘Hij heeft als onderaannemer de chappe gelegd in het Atomium, de Zuidertoren en het Berlaymontgebouw. Daar was hij trots op. Maar we moeten eerlijk zijn: over tweehonderd jaar zal niemand nog speciaal naar die betonnen vloeren gaan kijken, zoals wij nu naar deze mozaïek.’
De liefde voor stenen lijkt wel genetisch doorgegeven. Overal waar Hélène komt, neemt ze een steen mee naar huis. Zo ook deze zomer, toen ze terugging naar Sequals, het dorpje van haar roots.
Door de gesprekken die ze met Mikal had gehad, keek ze er ineens op een andere manier naar de werkelijkheid. ‘Gevels, vloeren, fonteinen: overal zoek ik nu naar sporen van mijn voorouders. Hun verhaal was wat banaal geworden, we stonden er in de familie niet meer echt bij stil. Tot Mikal in ons leven kwam en de vonk oversloeg. Voor mij is zij de ideale ambassadrice, de verzetsheldin misschien zelfs van de mozaïek in België. Ze heeft me in elk geval dichter bij mijn roots gebracht en daar ben ik haar ontzettend dankbaar voor. Ik zal haar met veel plezier blijven helpen met haar onderzoek.’
***
In de hal van het Stripmuseum bewonderen de twee vrouwen nog eventjes de vloer. Op de plaats waar meer dan honderd jaar geleden de stoere mannen voor de fotograaf poseerden, zijn nu plastic voetafdrukken op de grond gekleefd. Bezoekers om die voetstappen door het museum te volgen zijn er door de nieuwe lockdown niet.
Als alles volgens plan verloopt, wordt de mozaïek weldra gerestaureerd. Niets te vroeg, want mede door werken in het naastgelegen gebouw is hij ernstig beschadigd, de erfenis van de families Pellarin en Del Turco is in haar voortbestaan bedreigd.
‘De bewustwording moet dringend toenemen’, vindt Hélène. ‘Dat het Volkshuis van Horta is afgebroken vinden we allemaal een schande. Maar er zijn ook veel kleine parels die de moeite van het bewaren waard zijn, zoals deze mozaïeken.’
‘Ook in de architectuur- en restauratiesector is er nog meer bewustzijn nodig’, zegt Mikal. ‘Wat aan de muur of aan het plafond hangt, is nog altijd belangrijker dan wat op de vloer ligt. Maar door de expo ben ik wel in contact gekomen met particulieren en kerkparochies die me om raad en informatie vragen. Misschien is het dus eindelijk wat aan het kantelen.’
Samen zijn de twee vrouwen zelfs dichter bij de herkomst van het groene steentje gekomen. Volgens een mozaïekspecialist uit Sequals die Hélène onlangs raadpleegde, zou het simpelweg om gebakken materie gaan, wat de specifieke kleur zou verklaren. ‘Als alles goed gaat, kunnen we het binnenkort zelf eens proberen te bakken’, zegt Mikal. ‘Dan komen we hopelijk weer wat dichter bij de oplossing van het raadsel van het groene steentje. Maar sowieso zal dit onderzoek een levenswerk worden. Ik zou het zelfs jammer vinden als het ooit zou stoppen.’
Denkt u dat u een waardevolle mozaïek in huis hebt? Neem dan contact op via mikal.be.
Het jaaroverzicht van Knack 2020
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
