Pseudomobilisatie in Rusland: waarom Poetins speech een teken van zwakte is

Met veel bombarie en dreigementen kondigde Vladimir Poetin vanochtend een gedeeltelijke mobilisatie aan. Het is maar de vraag wat Rusland daarbij denkt te winnen.

Met een speech vol vitriool kondigde Vladimir Poetin vanochtend aan dat Rusland vanaf 21 september overgaat tot een gedeeltelijke mobilisatie. De president benadrukte dat enkel Russen ‘met militaire ervaring’ zullen worden opgeroepen. Volgens defensieminister Sergej Sjojgoe, die onmiddellijk na Poetins toespraak een interview gaf, zal het Russische leger 300.000 extra manschappen onder de wapens roepen.

Aanvankelijk zou de (op voorhand opgenomen) speech gisterenavond uitgezonden worden, maar om onduidelijke redenen werd het grote moment uitgesteld. Zelfs naar Poetins normen was de toespraak grotesk. Zo beweerde Poetin dat Rusland in een strijd op leven en dood is verwikkeld met het Westen. ‘Het doel van het Westen is om ons land te verzwakken, uiteen te drijven en te vernietigen. Ze komen er al openlijk voor uit dat ze de Sovjet-Unie in 1991 hebben opgebroken, en nu willen ze Rusland zelf opbreken tot een regio van regio’s en gebieden die een dodelijke strijd met elkaar voeren.’

Poetin beschuldigt het Westen er ook van ‘bendes van internationale terroristen in de Kaukasus’ gesteund te hebben en ‘russofobie’ verspreid te hebben in Oekraïne. Kiev is volgens hem ten prooi gevallen aan een neonazistisch regime dat erop belust is zijn eigen bevolking uit te moorden. Hij beschuldigde het Westen er ook van Rusland te bedreigen met kernwapens en met ‘pseudowaarden’ de Russische cultuur te vernietigen.

Sterven voor een Lada

Als we Poetin mogen geloven, is Rusland dus in een existentiële strijd om zijn voortbestaan verwikkeld. Daarom is het des te opmerkelijker dat Poetin slechts een gedeeltelijke mobilisatie afkondigt. Als het Westen Rusland werkelijk wil vernietigen en Oekraïne werkelijk een neonazistisch regime is dat zijn eigen burgers – die volgens Poetin dus Russen zijn – foltert en uitmoordt, waarom roept hij dan geen algehele mobilisatie uit? Is de existentiële strijd om het voortbestaan van de Russische natie dan niet voldoende om alle weerbare Russen de wapens te laten opnemen?

Het is duidelijk dat Poetin alles heeft gedaan om dit moment te vermijden. Het leger dat sinds februari van dit jaar in Oekraïne vecht, bestaat vooral uit soldaten die afkomstig zijn uit armere regio’s als Tsjetsjenië en Boerjatië. Het regime is er als de dood voor om Moskovieten en Petersburgers naar het front te sturen, omdat dat sneller voor sociale onrusten zal zorgen.

In zekere zin is het Kremlin al sinds juli met een heimelijke mobilisatie bezig. Rusland zet sinds het begin van de oorlog privémilities zoals de welbekende Wagnergroep in, die niet in de boeken komen als gesneuvelde soldaten. Wagner rekruteert tegenwoordig intensief in gevangenissen en strafkampen, waarbij criminelen de belofte krijgen dat ze na vervulling van de vaderlandse plicht vrijgelaten zullen worden. Sinds juli moet elke Russische regio een zogenaamd vrijwilligersbataljon afvaardigen en financieren. Dat moest voor 34.000 extra manschappen zorgen (het is onduidelijk of dat ook is gelukt). In de regio’s wordt er steeds nadrukkelijker campagne gevoerd om zich op te geven voor het leger. Staatszender Rossija-1 toonde zelfs een reportage over hoe een familie van een gesneuvelde soldaat uit Saratov met het geld dat het leger uitkeerde een nagelnieuwe Lada kon kopen. Zelfs als de ouders van de soldaat in kwestie nog enig enthousiasme toonden voor hun nieuwe wagen, is het maar de vraag of jonge Russen het een aantrekkelijk vooruitzicht vinden om te sterven voor een Lada.

Pseudomobilisatie

Het Russische leger kampt al vanaf het begin van de invasie in februari met personeelstekorten, gebrekkige bevoorrading en bewapening en slechte coördinatie. Het is onduidelijk wat een gedeeltelijke mobilisatie op het slagveld zal oplossen. Zelfs als Rusland erin slaagt om 300.000 nieuwe soldaten op te roepen, zullen die eerst getraind moeten worden. Zelfs na die training zullen die nieuwe troepen geen keurkorps zijn waarmee Rusland het verschil kan maken. Het is niet duidelijk of het Russische leger in staat is hen te bewapenen. En er is natuurlijk de vraag of al die nieuwe soldaten blijgeestig hun leven zullen wagen voor een regio als de Donbas, waarmee Russen nauwelijks enige historische affiniteit hebben.

Het valt te betwijfelen of Rusland er daadwerkelijk in zal slagen 300.000 manschappen te mobiliseren. De oekaze die Poetin ondertekende, heeft het niet over ‘gedeeltelijke mobilisatie’, maar over een mobilisatie waarbij elke regio van de Russische federatie door het ministerie van Defensie een quotum krijgt opgelegd. Voor het Kremlin is dat een truc om de politieke druk van zich af te schuiven, en de gouverneurs op te zadelen met de onverkwikkelijke opdracht om kanonnenvoer in de regio’s te vinden. Het is vermoedelijk ook een manier om de regio’s van Moskou en Sint-Petersburg te ontzien.

Of het ook een effectieve manier van werken is, valt te betwijfelen. Het ontlopen van de legerdienst is in Rusland een druk beoefende discipline. Ongeveer de helft van de jonge Russen slaagt erin om eronder uit te komen. Zeker nu het duidelijk is dat legerdienst een enorm risico om verwond of gedood te worden met zich meebrengt, zullen de meest inventieve Russen op zoek gaan naar allerhande achterpoortjes om niet naar Oekraïne te hoeven gaan. Minister Sjojgoe heeft al beloofd dat studenten niet kunnen worden opgeroepen. Jonge Russen die niet voor het vaderland wensen te sterven, hoeven zich dus slechts in te schrijven voor de universiteit om niet opgeroepen te worden.

Nucleaire dreiging

De beslissing om te mobiliseren lijkt er vooral op gericht om het Westen angst aan te jagen. Als de referenda in de zogenaamde volksrepublieken doorgaan, zullen de bezette delen van Donetsk, Loegansk, Zaporozje en Cherson voor de Russische wet als Russisch grondgebied gelden, zoals dat nu al met de Krim het geval is. Op die manier hoopt Poetin de drempel te verhogen om Oekraïne te steunen.

Het is moeilijk om in die zet iets anders te zien dan een Russisch spelletje blufpoker. Voor het internationaal recht hebben referenda in bezet gebied geen waarde. Zowel Amerika, Duitsland, Frankrijk als het Verenigd Koninkrijk hebben al aangekondigd dat ze de referenda niet zullen erkennen en Oekraïne wapens zullen blijven leveren. Dat Rusland de zogenaamde volksrepublieken nu als Russisch grondgebied ziet, zal ook voor Oekraïne geen verschil maken. Het is duidelijk dat het Oekraïense leger nu al geregeld raketten afvuurt op Russische steden. In grenssteden als Belgorod, Brjansk, Taganrog of Koersk werden de voorbije maanden geregeld explosies gemeld bij militaire doelwitten, maar soms ook in woonwijken. Hoewel Oekraïne nooit bevestigde dat het achter de aanvallen zat, deed het eveneens bijzonder weinig moeite om zijn betrokkenheid te ontkennen.

De inlijving van de zogenaamde volksrepublieken kadert vermoedelijk ook in de nucleaire afschrikkingsstrategie. Volgens de militaire doctrine van Rusland mag het kernwapens inzetten wanneer Russisch grondgebied wordt aangevallen. Tijdens zijn speech hintte Poetin eens te meer op het gebruik van kernwapens. ‘Zij die ons proberen te chanteren met kernwapens, moeten beseffen dat de wind ook in hun richting kan draaien.’

Het is een dreiging die westerse landen niet kunnen negeren. Maar tegelijk treedt ook hier een zekere gewenning op. Poetin herinnert het Westen er voortdurend aan dat Rusland over kernwapens beschikt, en suggereert maar wat graag dat hij bereid is om ze te gebruiken. Het is onduidelijk of het regime daadwerkelijk bereid zal zijn om zover te gaan. Ook bondgenoten als China hebben er alle belang bij dat het nucleaire taboe overeind blijft. China is er als de dood voor dat Amerika bij een eventuele Chinese invasie van Taiwan nucleaire wapens zou durven inzetten om het invasieleger uit te schakelen. Als Poetin kernwapens inzet, staat hij er werkelijk helemaal alleen voor.

Russische isolatie

Het is duidelijk dat Poetin internationaal steeds meer geïsoleerd komt te staan. Rusland werpt zich graag op als leider van de ‘multipolaire wereld’: de wereld waarin de Verenigde Staten niet langer almachtig zijn, en opkomende naties als China, Turkije of India hun regionale invloed vergroten. Afgelopen week liet Poetin zich maar wat graag fotograferen in het gezelschap van de Chinese president Xi Jinping, de Turkse president Recep Tayyip Erdogan en de Indiase premier Narendra Modi. Op de top van Shanghai-samenwerkingsorganisatie in het Oezbeekse Samarkand probeerde hij zich op te werpen als de primus inter pares van de opkomende wereldmachten.

Maar anderzijds is het duidelijk dat ook de multipolaire wereld steeds minder opgezet is met Poetins oorlog. Tijdens de Shanghai-top spraken de Aziatische leiders vooral hun bezorgdheden uit over de Russische positie in Oekraïne. Poetin zelf moest toegeven dat Xi zijn bekommernissen had geuit, iets wat de Chinese leiders zelf nooit met zoveel woorden hebben gedaan. Modi wees Poetin terecht dat dit ‘geen tijd is om oorlog te voeren’. Erdogan riep Poetin gisteren zelfs op om zo snel mogelijk een einde te maken aan de oorlog, en benadrukte dat Rusland het veroverde territorium terug moest geven aan Oekraïne.

Groeiende druk

In de achttiende eeuw ontstond de mythe van het Potemkindorp. Het verhaal ging toen dat graaf Grigori Potjomkin, minister en minnaar van Jekatarina De Grote, dorpsfaçades liet optrekken toen de tsarina de Krim bezocht, om haar ervan te overtuigen dat alles gesmeerd verliep. In zekere zin is deze beslissing een Potemkinmobilisatie: een actie met veel vertoon, die niet kan verhullen dat het Russische regime stilaan ten einde raad is en geen oplossingen vindt voor de groeiende druk op zijn leger.

De ‘speciale militaire operatie’ die aangekondigd was als een korte ingreep waarvan de gemiddelde Rus geenszins de gevolgen zou voelen, duurt ondertussen 210 dagen. Het valt steeds moeilijker vol te houden dat Rusland weldra de glorieuze overwinning zal vieren. In zijn interview claimde defensieminister Sjojgoe dat de ‘speciale militaire operatie’ een groot succes was. Het Russische leger zou al 100.000 Oekraïense soldaten gedood hebben, terwijl er slechts 6000 Russische soldaten gesneuveld zijn. En toch heeft het leger dringend 300.000 extra soldaten nodig.

Vanaf het begin van zijn presidentschap houdt Poetin de strategie aan om nooit een teken van zwakte te tonen. Maatschappelijke uitdagingen en geopolitieke vraagstukken kunnen in die logica enkel met wapengekletter en autoritarisme worden opgelost. Het is de tragiek van zo veel periodes in de Russische geschiedenis: het Russische volk lijkt bereid om zijn leiders ongeveer gelijk welk aantal doden te vergeven, maar zwakte tonen is onvergeeflijk.