‘De pil is het eerste medicijn geweest dat door miljoenen gezonde vrouwen werd genomen’

In zijn college voor de Universiteit van Vlaanderen gaat professor Hendrik Cammu dieper in op de werking van de anticonceptiepil.

Hoeveel medicijnen kent u waar men enkel bij het uitspreken van het woordje “de pil” onmiddellijk weet waarover het gaat? ‘De Pil’ staat vandaag gelijk aan Contraceptie. Het geeft aan hoe populair ‘de pil’ is. Begin 2007 verkozen de lezers van het prestigieuze British Medical Journal ‘De Pil’ als één van de 15 belangrijkste verwezenlijkingen van de voorbije 150 jaar (proper water, vaccins, antibiotica, anesthesie, waren enkele andere onmisbare verwezenlijkingen). Het was de Amerikaanse bioloog Gregory Pincus (1903-67) die in 1957 de 1^ste anticonceptiepil Enovid op de markt bracht, niet als contraceptief maar als middel tegen pijnlijke maandstonden.

Pincus’ pil bevatte zware dosissen hormoon en werd slecht verdragen. De Kempense gynaecoloog Ferdinand ‘Nand’ Peeters (1918-98) maakte een pil die veel lager gedoseerd was en even doeltreffend. Dokter Peeters ging met de Duitse firma Schering AG (Berlijn) in zee en op 1/1/1961 bracht Schering de pil ANOVLAR op de Belgische markt. Hoewel de pil verketterd werd in de pauselijke encycliek ‘Humanae Vitae (1968)’ trok het merendeel van de Belgische artsen zich daar niets van aan. De pil werd een succes, nog meer toen het baarmoederhalsuitstrijkje opkwam.

Vrouwen gingen naar de gynaecoloog voor hun strijkje en voor de pil. De pil heeft in niet geringe mate bijgedragen tot de ontvoogding van de vrouw. De pil doet de angst voor een ongewenste zwangerschap verdwijnen en stelt de vrouw in staat eerst te studeren en dan haar gezin te plannen. Met de pil werden voor het eerst seksualiteit en voortplanting gescheiden. Men schat dat actueel 140 miljoen vrouwen dagelijks de pil nemen. Om die reden behoort zij waarschijnlijk tot de best gekende medicijnen van alle tijden. En dat moet zo zijn, want de pil is het eerste medicament geweest dat door miljoenen gezonde vrouwen werd genomen. Veiligheid is bijgevolg steeds een absolute prioriteit geweest.

Hoe werkt de pil?

Elke pil bevat de twee vrouwelijke hormonen die een rol spelen bij de natuurlijke cyclus: oestrogeen en progestageen. Kort samengevat verloopt de natuurlijke cyclus als volgt: in de 1^ste helft van de cyclus zullen hersenhormonen de eierstok aanzetten tot het maken van het hormoon oestrogeen en tot het rijpen van een eicel. Halverwege de cyclus zal een tweede hersenhormoon de rijpe eicel uit de eierstok jagen: de eisprong (ovulatie). Vanaf dat moment produceert de eierstok een tweede vrouwelijk hormoon, het progesteron met als doel de binnenkant van de baarmoeder te ‘prepareren’ om een eventuele zwangerschap te kunnen ontvangen. Slikt de vrouw de pil dan hoeft de eierstok geen hormonen meer te maken.

Met de pil wordt de eierstok op rust gezet. De extra stimulatie vanuit de hersenen om een eisprong te forceren valt bijgevolg weg. Dat is haar belangrijkste werking: de pil remt de ovulatie (eisprong). Maar er is meer: het ‘prepareren’ van de binnenkant van de baarmoeder gebeurt ook niet meer met de pil. Zou er toch (weinig waarschijnlijk) een eisprong zijn en zou er toch een bevruchting optreden, dan kan die piepjonge zwangerschap zich niet innestelen en zal worden uitgescheiden. De pil is zeer doeltreffend als je ze correct inneemt tenminste. Dat laatste is tevens de achilleshiel van de pil: de therapietrouw laat het nogal eens afweten. Vrouwen vergeten regelmatig hun pil in te nemen.

De combinatiepil

Elke pil bevat dus een oestrogeen (ethinyloestradiol = EE) en een progestageen (afgeleid van 19 nortestosteron). Vanaf de vroege jaren 60 zijn de oestrogenen in de pil steeds in dosering verlaagd (van 50 microgram ® 30 ® 20). De progestagenen in de pil zijn ook veranderd, ze hebben nu minder ‘mannelijke’ nevenwerkingen zoals acné of vettig haar. Ondertussen zijn er heel wat “witte product” pillen op de markt die duidelijk goedkoper en minstens evengoed zijn.

Onder de 21 jaar zijn sommige pillen helemaal gratis. Een pilstrip bevat 21 pillen: gedurende 21 opeenvolgende dagen 1 pil/dag innemen. Dan pilvrije periode van 7 opeenvolgende dagen inlassen. In de regel tussen 2 en 4 dagen na de inname v.d. laatste pil start de menstruatie. Na een tijdje de pil te hebben genomen zal de vrouw merken dat haar hoeveelheid menstruatie daalt, vandaar dat de pil ook wordt voorgeschreven aan vrouwen die last hebben van hevige menstruatie (al dan niet met bloedarmoede) of van pijnlijke menstruatie. Dit noemen we de ‘niet-contraceptieve’ voordelen van de pil. Vrouwen die last hebben van pijnlijke borsten kunnen ook baat hebben bij de pil, nog een “niet-contraceptief” voordeel. Maar,de pil heeft ook nadelen en die komen meestal uitgebreid in het nieuws. Veroorzaakt de pil kanker en/of trombose? Word je dik van de pil? Verwijnt de goesting in seks (libido) met de pil?

De pil heeft het altijd gedaan.

Sommige vrouwen die gevoelig zijn aan het progestageen in de pil, zullen 1-3 kilo zwaarder worden, niet in het minst omdat het progestageen het hongergevoel aanscherpt. Dit komt voor bij +/- 10% van de pilgebruiksters. Lukt het niet om de kilo’s kwijt te raken, gebruik dan een andere vorm van contraceptie. Eenzelfde verhaal voor libidodaling. Ongeveer 10-15% zal erover klagen en ook hier geldt dezelfde remedie: verander van contraceptie. Merkwaardig dat er niet meer vrouwen klagen over libidoverlies want de libido neemt toe bij de ovulatie. Uit oogpunt van de voortplanting, erg logisch. En, de pil remt de ovulatie. Bij sommige adolescenten zou de pil in de eerste zes maanden de kans op depressie met 20% kunnen doen toenemen,te wijten aan de gevoeligheid van de persoon aan het progestageen. Vandaar, wees voorzichtig bij tieners met neiging tot depressie.

Er zou aan de ene kant een licht verhoogd risico zijn op borstkanker: ‘de pil zou jaarlijks één extra geval van borstkanker per 7690 vrouwen veroorzaken‘. Hoe langer het pilgebruik hoe groter de kans. Na tien jaar te zijn gestopt met de pil is het risico gelijk aan dat van iemand die nooit de pil heeft genomen. Misschien zou een vrouw vanaf 40 beter naar een niet hormonaal alternatief zoeken. Maar er is ook goed nieuws: de pil verlaagt de kans op eierstok- en baarmoederkanker en misschien zelfs dikkedarmkanker. Het netto effect van de pil, gedurende 5 jaar ingenomen, zou het totale kanker-risico zelfs licht doen dalen, althans volgens sommige berekeningen.

Het belangrijkste gezondheidsrisico van pilgebruik is ongetwijfeld de veneuze trombose in het been of in de long (embolie). Daar is de voorbije jaren heel wat mediaheisa over geweest. Een vrouw tussen 15 en 44 jaar die geen pil neemt en niet zwanger is heeft per jaar een trombose risico van 2/10.000 vrouwen. De oude pillen (bv Microgynon) hebben een risico van 5-7/10.000/jaar. De nieuwere pillen (bv Yasmin) hebben een hogere kans, namelijk 9-12/10.000/jaar. Maar, word je zwanger dan is het tromboserisico tot vijfmaal hoger. Zwaarlijvige of rokende vrouwen zien hun risico viermaal toenemen. Tot slot nog dit: de pil heeft bij 120.000 gebruiksters met een follow-up van 36 jaar, niet geleid tot een hogere/lagere sterfte. Met of zonder pil blijft de gemiddelde levensverwachting dezelfde.