‘De overtuiging dat het bergaf gaat met de wereld is allesbehalve onschuldig’

Filosoof Maarten Boudry en Kasper Jansen, Nederlands journalist en gezicht van de VPRO-videopodcast De Snijtafel, bekeken de vierdelige documentairereeks Onbehagen van essayist Bas Heijne en menen dat zijn ‘schadelijk jeugdsentiment’ en ‘feitenvrij cultuurpessimisme’ allesbehalve onschuldig is.

De essayist Bas Heijne, winnaar van de P.C. Hooft-prijs en bekend als één van Nederlands grootste intellectuelen, is zijn vooruitgangsgeloof kwijtgespeeld. Dat zegt hij toch zelf. Hij maakte er onlangs de vierdelige docureeks Onbehagen over voor de Nederlandse VPRO, op basis van zijn gelijknamige bestseller.

De overtuiging dat het bergaf gaat met de wereld is allesbehalve onschuldig.

Volgens Heijne leven we in een tijd van groeiend onbehagen: de breuklijnen in onze samenleving worden steeds groter, het vertrouwen en optimisme van weleer is verdwenen, en de verlichtingswaarden staan steeds meer onder druk. Is het allemaal nog wel de moeite waard om voor die idealen te vechten, zo vraagt hij zich af, of moeten we ze maar op de schroothoop van de geschiedenis dumpen?

Een tijdje geleden hebben wij samen een aflevering ingeblikt van de videopodcast De snijtafel, waarin we het cultuurpessimisme van Bas Heijne met cijfers en grafieken bestrijden.

Nieuws is wat opvalt, en negatief nieuws springt meer in het oog, waardoor morele vooruitgang vaak buiten het blikveld van de media valt. Daarvoor moet je kijken naar cijfers en statistieken. Van een documentaire die ambieert om een brede analyse te bieden van ons tijdsgewricht, en van een intellectueel van het kaliber van Heijne, zou je verwachten dat dat negativistische tunneldenken wordt doorbroken. Maar Heijne doet precies het tegenovergestelde. Net zoals bij het eindejaarsoverzicht, levert hij gewoon een collage van alles wat slecht gaat in de wereld, vergezeld van dreigende muziekjes, sombere monologen en onheilstijdingen van diverse experts. Tussendoor verschijnt een alarmerende hutspot van archiefbeelden, animaties en filmscènes waarin fictie en non-fictie amper nog van elkaar te onderscheiden vallen.

Onbehagen baadt ook in schadelijk jeugdsentiment. Heijne gaat letterlijk terug naar zijn eigen geboortedorp, om door de fotoalbums van zijn moeder te bladeren en te mijmeren over hoe zorgeloos en vol vertrouwen de tijd toen was. Want ja, in Zwanenburg was er een openluchtzwembad, betaald met dubbeltjes en kwartjes van de dorpsbewoners. In werkelijkheid groeide Heijne op ten tijde van de Vietnamoorlog (veel dodelijker dan de oorlogen vandaag), de nucleaire dreiging van de Koude Oorlog, en de golf van terreuraanslagen door het Ierse IRA, het Baskische ETA, van de Baader-Meinhof-Froep, en de Treinkaping bij Wijster. Ook in de jaren zeventig waren er Bas Heijnes die zich beklaagden over het lege consumentisme en de vervreemding van de moderniteit, en die hunkerden naar een tijd van veiligheid en vertrouwen die nooit heeft bestaan. Populaire doemprofeten zoals Paul Ehrlich en de Club van Rome voorspelden de uitputting van grondstoffen, miljarden hongersdoden door overbevolking, en de nakende ecologische catastrofe. Hoezo, tijd van vertrouwen?

Ook in de jaren zeventig waren er Bas Heijnes die zich beklaagden over het lege consumentisme en de vervreemding van de moderniteit.

Nergens in zijn klaagzang over winkelketens, lege fotomodellen en consumentisme vermeldt Heijne dat globalisering honderden miljoenen mensen uit de armoede heeft getild, een ongeziene prestatie in de wereldgeschiedenis. Hij doempredikt over de intrede van een ‘nieuwe wanorde’, maar internationale statistieken tonen aan dat zowat alle vormen van geweldpleging de afgelopen decennia spectaculair gedaald zijn. Hij staart zich blind op de democratische terugval in sommige landen (Turkije, Rusland, Hongarije) maar mist de globale tendens. Sinds 1970, toen Heijne zorgeloos in zijn openluchtzwembad plonsde, is het percentage van de wereldbevolking dat in een democratie leeft gestegen van 33% naar 56%. In plaats van tegenwicht te bieden aan het modieuze pessimisme van zowel links als rechts, zwengelt Heijne het nog verder aan.

Die nostalgie naar de tijd van weleer kan onschuldig lijken, maar dat is ze allerminst. De overtuiging dat het bergaf gaat met de wereld, voedt het verlangen naar een radicale omwenteling. Net zoals Bas Heijne verlangen de kiezers van Donald Trump naar een tijd van vertrouwen en voorspoed die nooit bestond, en zijn ze ervan overtuigd dat de ‘breuklijnen tussen verschillende groepen overal groter en dieper worden’. Een ander schadelijk effect van cultuurpessimisme is dat het leidt tot moedeloosheid: waarom nog werken aan een betere wereld, als alle pogingen van de afgelopen decennia gefaald zijn? Of zoals Heijne verzucht: is het allemaal nog de moeite waard om voor te vechten?

Tot op heden heeft Bas Heijne niet gereageerd op onze inhoudelijke kritiek op zijn documentaire, net zomin als op de cijfers van Ralf Bodelier in NRC. Beste Bas, het is niet te laat om je reputatie (half) waar te maken. Herzie je je standpunt, of kan je ons vooruitgangsdenken weerleggen?