‘De Oude Blanke Mannen van Natuurpunt kunnen best vertrekken’

Knack-journalist en Natuurpunter van het eerste uur Dirk Draulans pleit voor een drastische verjonging van de raad van bestuur van Natuurpunt. Het is de enige manier om de vereniging op de rails van groeiend maatschappelijk gewicht te houden, oordeelt hij.

De chef beleid was de eerste die vertrok, na negen jaar trouwe dienst voor Natuurpunt. Op zijn laatste werkdag (15 augustus 2018) stuurde Wim Van Gils nog een lange vertrouwelijke mail naar alle leden van de raad van bestuur van de natuurvereniging. Het mailbericht las als een beleefd geformuleerde striemende aanklacht: ‘Ik zie het bestuur worstelen met zijn rol. Het blijkt dikwijls moeilijk om te focussen op de hoofdlijnen en een heldere strategische lijn uit te tekenen met en voor de grote vereniging die Natuurpunt is. Het overzicht houden is een erg grote uitdaging, maar net daarom is het zo gevaarlijk om te vervallen in (laagdrempeligere) discussies over operationele of anekdotische zaken.’

De volgende paragraaf luidde: ‘Parallel daarmee is er de vaststelling dat sommige individuen niet altijd lijken te handelen en redeneren vanuit het belang van de vereniging of van de natuur, maar vanuit persoonlijke motieven. Er wordt soms meer gekeken naar de ‘man’ (wie heeft wat gedaan/beslist), dan naar de ‘bal’ (inhoud)…. Behoorlijk vermoeiend, weinig productief en er wordt vooral het beeld gecreëerd dat de persoon belangrijker is dan de vereniging en/of haar doelstelling. Iets wat – in mijn visie alvast – haaks staat op de waarden van Natuurpunt.’

Finaal ventileerde Van Gils volgende frustrerende vaststelling: ‘Tenslotte is het onvermogen om de spanningen tussen de top van het bestuur en het management op een goeie manier op te lossen, pijnlijk om aan te zien. Die situatie vreet aan de slagkracht van de organisatie, want ze sijpelt door in alle geledingen, zorgt voor onzekerheid en vraagt veel tijd en energie. Uiteraard wordt dit ook buiten de vereniging gezien – en geduid als een teken van zwakte.’ Vervolgens gooide hij de handdoek in de ring om elders aan een nieuwe taak in het natuurbehoud te beginnen.

Slachtoffer van eigen succes

Wat is er aan de hand? Natuurpunt is het slachtoffer geworden van zijn eigen succes. In 2001 ontstond de vereniging uit een fusie van twee voorgangers: De Wielewaal en Natuurreservaten. Dat bracht een grote sprong voorwaarts met zich mee, die zich vertaalde in een bijna verdriedubbeling van het aantal leden – bij Natuurpunt zijn de meeste leden gezinnen, op dit moment zo’n 107.000. De vereniging heeft 480 werknemers (met een behoorlijk aantal uit programma’s van sociale tewerkstelling), kan beroep doen op meer dan zevenduizend actieve vrijwilligers, beheert 24.000 hectare natuur en heeft een budget van 35 miljoen euro per jaar, waarvan twee derde afkomstig is van subsidies door diverse overheden.

Dat is niet iets wat je op een mooie herfstdag even bespreekt in een boshut na wat beheerswerken. Helaas blijkt de raad van bestuur van Natuurpunt deels op zo’n amateuristische wijze te opereren. Een belangrijk deel van de huidige bestuurders zijn natuurbeschermers van het eerste uur, die weliswaar met grote gedrevenheid en veel inzet de vereniging mee op de kaart hebben gezet, maar die niet noodzakelijk voldoende beslagen zijn om een organisatie met de omvang van Natuurpunt ook in de toekomst op de rails te houden, zodat het maatschappelijk gewicht van de vereniging kan blijven stijgen.

Oude blanke mannen

Ik noem de raad van bestuur van Natuurpunt in deze analyse verder ‘de oude blanke mannen’ (ik mag dat zeggen, want ik val in dezelfde categorie). Van de 24 leden van de Raad kunnen er zeker vijftien als ‘oude blanke man’ gelabeld worden. Verjonging is niet aan de orde (laat staan vervrouwelijking of verkleuring). Het was ook Wim Van Gils opgevallen, want hij schreef in zijn mail: ‘De afstand tussen de samenstelling van de maatschappij en die van het bestuur wordt elke dag groter.’ Als er de voorbije jaren al jongere kandidaten waren voor de Raad van Bestuur, haakten ze meestal snel af nadat ze doorkregen hoe de raad opereert: weinig doorzichtig, hoogst informeel (ons kent ons en ons spreekt op voorhand onderling af om meerderheden te verzekeren) en niet met een grote visie op wat komen gaat.

Ik voelde het aan de toon van de vele berichten die ik binnenkreeg, nadat vorige donderdag bekendraakte dat algemeen directeur Chris Steenwegen van Natuurpunt op staande voet was ontslagen door een beslissing van de raad van bestuur van dinsdag 16 oktober. Financieel directeur Leentje Osselaer had eerder al haar ontslag gegeven, de (nieuwe) chef educatie was weer vertrokken voor hij goed en wel was ingewerkt en de chef communicatie zou overwegen te vertrekken. De plotse leegloop leidt tot veel onrust in de rangen van de medewerkers, waarvan velen duidelijk meer steunen op het management dan op de Raad van Bestuur.

De toon van de berichten die ik kreeg was dubbel: de jongeren zijn geschokt en vinden dat er iets moet worden gedaan aan die achterhaalde raad van bestuur, de ouderen vinden dat de raad van bestuur gelijk had door het veel te voortvarende management de wacht aan te zeggen. Er woedt voelbaar een generatieconflict in en rond de vereniging.

Cruciaal in de werking van de raad van bestuur is de as tussen voorzitter Lieven De Schamphelaere en man-van-het-eerste-uur Hugo Abts. De Schamphelaere werd ooit door Abts persoonlijk ingewijd in de mogelijkheden tot het verwerven van natuurgebieden in zijn leefomgeving. Hij werd na het (al dan niet gedwongen – daar is debat over) vertrek van de vorige voorzitter door Abts in pole position voor de opvolging gemanoeuvreerd. Cynici hebben het soms over een analogie met de relatie in Rusland tussen almachtige man Vladimir Poetin en zijn stroman Dmitri Medvedev: de tweede moet vooral opdraven om de eerste zo lang mogelijk aan de macht te kunnen houden. Voor een goed begrip: in deze is Abts Poetin en De Schamphelaere Medvedev.

Hoe dat concreet in zijn werk gaat, werd vorige dinsdag geïllustreerd bij de desavouering van Steenwegen. Voorzitter De Schamphelaere had het (eventuele) ontslag van Steenwegen niet eens op de agenda van de Raad van Bestuur staan, maar Abts en zijn mannetjes hadden de strategie op voorhand goed doorgesproken, en toen de vergadering afgelopen was bleken vijftien van de aanwezigen voor een ontslag van Steenwegen gestemd te hebben (drie stemden tegen, drie onthielden zich). De man kon meteen beschikken, ondanks het feit dat hij sterk instrumenteel was in het laten uitgroeien van Natuurpunt tot een vereniging die incontournable is geworden in het maatschappelijk debat.

Vrijwilligers

In feite is de problematiek terug te voeren tot de kwestie dat de raad van bestuur van Natuurpunt na de fusie in 2001 nooit de stap naar een verregaande professionalisering heeft gezet. Dat komt omdat hij vasthoudt aan het dogma dat de vereniging moet blijven draaien op de vrijwilligers die haar basis vormen. Het is evident dat Natuurpunt die vrijwilligers moet koesteren, en dat het dagelijks bestuur de mensen op het terrein zoveel mogelijk bijstaat in hun initiatieven, lokale en andere. Maar dat zou de default-modus van de werking van Natuurpunt moeten zijn, iets dat er altijd is, als vanzelfsprekend. De core business van het bestuur zou op de toekomst gericht moeten zijn.

Het probleem is vooral dat de vrijwilligers van de raad van bestuur zelf aan de touwtjes willen blijven trekken, en het niet nemen dat een ‘caractériel’ als Steenwegen ‘zich gedraagt als een ceo met een hofhouding in plaats van als een algemeen directeur’. ‘Natuurpunt is geen bedrijf’, zei iemand (van de oude blanke mannen). ‘Natuurpunt is een vereniging van vrijwilligers die gemanaged moeten worden. Dat is altijd een moeilijke evenwichtsoefening geweest, waar nog mensen hun tanden op gebroken hebben.’ Het is de egelstelling waarin de oude blanke mannen zich verschanst hebben.

Natuurpunt is ook een wat vreemde organisatie. De vereniging is opgesplitst in een reeks aparte vzw’s (voor beheer, studie, educatie, beleid enzovoort) die allemaal nog een eigen raadje van bestuur hebben met (dikwijls dezelfde) mensen die over van alles en nog wat hun mening geven. De oude blanke mannen vinden dat het zo hoort: de diverse raden van bestuur bepalen het beleid en de directie voert het uit. Als het aan hen lag, wordt Natuurpunt nog verder ‘verkokerd’, zoals dat heet. De opsplitsing is in hun voordeel, want ze vermijdt dat hun expertise te kort zou schieten als ze over échte grote lijnen zouden moeten praten.

De oude blanke mannen willen absoluut vermijden dat Natuurpunt iets wordt als WWF, met een grote raad van bestuur die enkele keren per jaar vergadert over een strategisch plan dat de directie op voorhand bezorgt en waar dan al dan niet een fiat over gegeven wordt. Bij Natuurpunt wil de raad van bestuur zelf besturen én beslissen over zowel de grote lijnen als de kleine dingen. Dat botst frontaal met professionelen die vooruit willen met de vereniging, zoals Steenwegen, die goed lijkt aan te voelen wat er met een vereniging als Natuurpunt maatschappelijk mogelijk is.

Rapport van bemiddelaar Der Kinderen

De cultus van de oude blanke mannen wordt fijntjes gefileerd in een intern vertrouwelijk rapport van zeven pagina’s dat in de zomer werd gemaakt door bemiddelaar Hugo Der Kinderen. Het werd op 18 september aan de raad van bestuur bezorgd. De basisvaststelling van Der Kinderen is helder: ‘Het probleem zit duidelijk in het ontbreken van een eenduidige visie op het soort organisatie dat men wil ontwikkelen. Er zijn twee visies die de huidige werking beïnvloeden, en die elk hun voorstanders hebben, zelfs in die mate dat er ‘blokken’ ontstaan zijn in de pogingen om de eigen visie te laten primeren boven de andere.’

Der Kinderen stelde ook vast dat Natuurpunt aanvankelijk vooral opereerde vanuit een visie die sterk door de raad van bestuur werd bepaald (die van de vrijwilligers), maar dat er de jongste tijd geleidelijk een nieuwe visie is doorgeduwd (die van de toekomst), vooral door Steenwegen, die al héél lang op gespannen voet leeft met vooral Abts en vroeger nog op het punt heeft gestaan om ontslagen te worden. ‘Een vrijwilligerswerking brengt trouwens automatisch een grote diversiteit aan mensen mee, en zelden een gerichte ontwikkeling van noodzakelijke competenties. Dat wordt in de praktijk steeds beter voelbaar,’ stelde Der Kinderen nog. Maar hij poneerde ook dat Steenwegen nooit echt geprobeerd heeft om de nieuwe visie door de raad van bestuur te laten goedkeuren, hoewel dat ‘juridisch correct en in de lijn van de regels van behoorlijk bestuur’ was geweest. Het water tussen beide groepen moet heel diep zijn.

‘In de praktijk betekent dit dat de raden van beheer zich zeer sterk bezig houden met operationele problemen, tot grote irritatie van de Algemene Directie’, vervolgde Der Kinderen zijn analyse. ‘Omgekeerd richt de Algemene Directie zich sterk op strategische keuzes, niet alleen in het design van de organisatie, maar ook in de strategie naar buiten. Deze overlapping en onduidelijkheid in rollen leidt uiteraard tot conflicten.’ Diverse pogingen om ze op te lossen bleven vruchteloos.

De hamvraag is natuurlijk of er in de bestaande context nog oplossingen mogelijk zijn. Der Kinderen doet zijn best en presenteert een eigen (‘derde’) visie op de manier waarop Natuurpunt zou kunnen opereren, met ‘een intelligente combinatie van de voordelen van beide extremen’. Zijn rapport is niet verfijnd afgewerkt, maar leest als een haalbare uitweg uit de impasse. Hij waarschuwt wel: ‘Om deze derde optie te realiseren, zal er intensief moeten overlegd worden. Er zal hierbij van alle partijen vereist worden dat ze hun eigen visie, voorkeur, stijl, overtuigingen… ondergeschikt maken aan het maken van een afspraak die de gewenste organisatie nodig heeft.’

Afscheid nemen

Der Kinderen zag wel een ‘worst case’: ‘Indien iemand niet in deze doelstelling en aanpak mee kan of wil, is afscheid nemen een noodzakelijke stap in het belang van de organisatie.’ De worst case is met de ontslagen een maand na het afleveren van zijn rapport helaas al de realiteit, want Der Kinderen maakte een cruciale denkfout: ‘Ik ga uit van de voorzichtige veronderstelling dat de invloed van de ego’s minimaal is.’ Hij volhardt: ‘Je kunt geen succesvolle organisatie bouwen door alle bevoegdheden te geven aan mensen die alleen de operationele inhoud beheersen, hoe goed ze dat ook doen… Ondoorzichtigheid is het gevolg, vertrouwen verdwijnt, interne spanningen zijn het gevolg.’

Ook Wim Van Gils had daarop gewezen. Hij had eveneens constructieve voorstellen voor een weg vooruit. Het jaarlijks grote congres van Natuurpunt kan perfect functioneren als ventiel voor de expertise van mensen vanuit de hele vereniging – de vele vrijwilligers dus. Hij had ook praktische suggesties: ‘Verbeter de vergaderhygiëne, stimuleer de zelfdiscipline en scherp de zelfkennis aan.’ Dat laatste was ‘specifiek voor degenen die menen dat zij altijd/dikwijls/doorgaans onmisbaar en/of best geplaatst zijn’.

Natuurpunt is dus het slachtoffer van het feit dat het engagement van de oude blanke mannen die de vereniging destijds mee boven de doopvont hielden, niet langer volstaat voor een optimale werking. Mij lijkt het glashelder wat er moet gebeuren: de oude blanke mannen zouden dát moeten doen wat dezer dagen de grootste dienst zou zijn die ze Natuurpunt (en de vele vrijwilligers en hun natuurgebieden) kunnen bewijzen: zich terugtrekken in hun eigen natuurgebiedjes en tevreden zijn dat ze een verschil hebben kunnen maken. De jonge generatie zal dan later met gepaste bewondering naar de pioniers kunnen kijken als ze op een congres geëerd worden voor hun historische verdiensten.

Sensibiliseren in een snel veranderende wereld

Je te lang vastklampen aan een manier om jezelf belangrijk te blijven voelen, werkt contraproductief. Natuurbehoud is vandaag trouwens niet langer louter een kwestie van redden wat er te redden valt: hier een nat graslandje met wat orchideeën, ginder een poeltje met wat salamanders, daar een bosje met een wespendief. Natuurbehoud is vandaag ook een kwestie van sensibiliseren in een snel veranderende wereld, van kustbescherming tegen de gevolgen van de klimaatopwarming, van natuur in de stad om mensen gezond te houden, van rivieren uit hun keurslijf halen, van grote gebieden vrij maken voor grote natuur met groot wild.

Zelfs in Vlaanderen mag natuurbehoud vandaag ambitieuzer zijn dan het aankopen van lappendekentjes die her en der blijven liggen zijn, omdat niemand ze voor iets anders kon gebruiken. Natuurpunt moet mee kunnen spelen in het streven naar een nieuwe maatschappij met meer aandacht voor andere waarden, zoals een andere economie en een andere invulling van de plaats van natuur in het landschap. Als Natuurpunt een sterke groei wil blijven manifesteren en mee deze grote vraagstukken wil aansturen, moet de vereniging op een écht professionele manier gerund worden.

Daarom, waarde oude blanke mannen, bewijs uzelf, ons, de vereniging én de natuur een gouden dienst, en trekt u zich in stilte terug. Ruim plaats voor de toekomst, en drink in de boshut op uw natuurgebiedje regelmatig een Gageleer op de vele verdiensten waarop u trots kunt terugblikken. De extra raad van bestuur die u nu dinsdag 23 oktober hebt samengeroepen, is een geschikt moment om dat voor te bereiden. U zult lof oogsten met de moedige beslissing die u ongetwijfeld zult nemen als u het écht goed voor hebt met uw en onze vereniging.