‘De oprichter van het Leger des Heils zou vandaag wellicht aangeklaagd worden wegens extremisme’

‘Kunnen we dan stellen dat het christendom geen oog had voor het lot van de arbeiders?’ vraagt Don Zeeman van de Evangelische Aliantie Vlaanderen (EAV) zich af. ‘Er zijn in de geschiedenis wel een aantal uitzonderingen geweest.’

Meimaand, feestmaand. Met 3 verlofdagen de topper van het jaar voor wie werknemer is. Het begint met de Dag van de Arbeid en via Hemelvaart komen we bij het Pinksterfeest. Van de 10 wettelijke feestdagen die ons land kent, zijn er 6 op een of andere manier verbonden met het christendom. Het feit dat veel mensen vandaag de dag de kerk alleen nog maar van de buitenkant kennen, weerhoudt ze er niet van om de christelijke hoogdagen met een dag verlof te vieren.

Iedere betaalde feestdag is welkom. 1 mei is daarbij een van die vrije dagen die niets met de Bijbel te maken hebben – de Dag van de Arbeid is het ‘eigendom’ van de socialistische beweging. Blijkbaar hebben arbeiders en geloof niet al te veel met elkaar te maken. Nochtans, je moest eens weten hoe vaak het woord ‘God’ over de lippen van pakweg een dokwerker of een bouwvakker komt, al is het dan niet echt in de vrome zin van het woord …

De geschiedenis van het welzijn van de arbeiders is complex. De industriële revolutie van de 18^de eeuw was bedoeld als een zegen voor de bevolking, maar werd al snel voor velen een vloek. De productiviteit steeg weliswaar, maar de opbrengst daarvan was bijzonder ongelijkmatig verdeeld. Je moet geen socialist zijn om te erkennen dat na enkele decennia van ‘progressie’ het leven van de arbeiders eerder een nachtmerrie dan een droom was. Toch drong het besef van de uitwassen van de vooruitgang pas relatief laat door. Halfweg de 19^de eeuw publiceerde Karl Marx zijn communistisch manifest. Van het christendom verwachtte hij niet al te veel en het had er ook alle schijn van dat de kerk zich het liefst in de hogere kringen ophield – om het wat zacht uit te drukken. Bezit en macht leiden ook vele gelovigen in bekoring …

Strijd tegen onrecht

Kunnen we dan stellen dat het christendom geen oog had voor het lot van de arbeiders? Er zijn uitzonderingen. In België kennen we het optreden van priester Daens, maar als we over de grenzen kijken, dan zien we meer christenen die zich de weinig benijdenswaardige situatie van hele groepen werknemers aantrokken. Zo vinden we in Engeland William Booth, een predikant van de Methodistische kerk (een van de vele stromingen binnen het Protestants-Evangelische landschap). Hij was pas 13 toen zijn vader overleed. Samen met zijn moeder bleef hij in de armoede achter, Hij wist dus waarover hij sprak toen hij op latere leeftijd de strijd aanbond met het sociale onrecht. De maatschappelijke bewogenheid is een punt van overeenkomst met Marx, en beide mannen worden ook steevast afgebeeld met een lange grijswitte baard – maar misschien was dat gewoon mode in die tijd.

Daarmee houden de gelijkenissen zo’n beetje op. Terwijl Marx de geschiedenis inging als de peetvader van het socialisme en het communisme, is Booth nog altijd bekend als de stichter de ‘Salvation Army’, het ‘Leger des Heils’. Hij beschouwde zijn medewerkers als soldaten van Christus en de structuur van de organisatie had alles weg van een leger. Iedereen in uniform en elk een eigen rang. Het klinkt allemaal wat militant, maar de strijd tegen onrecht verdraagt ook geen halve maatregelen … Toch valt te vrezen dat Booth heden ten dage aangeklaagd zou worden wegens extremisme, al was zijn leger eerder geweldig dan gewelddadig.

Soep, zeep en redding …

Waar Karl Marx godsdienst als ‘opium van het volk’ beschouwde, zag Booth het geloof als een onmisbare factor in de kruistocht tegen de armoede. Hij zag zijn missie ook niet beperkt tot de verdrukte arbeiders: hij had ook een hart voor alcoholisten, criminelen en prostituees. Of een combinatie ervan: niet weinig arbeiders werden alcoholist omdat ze herhaalde pogingen deden om hun problemen te verdrinken, om een voorbeeld te noemen.

De achtergrond van de mensen deed weinig ter zake voor Booth, hij wilde de mensen ‘het heil’ brengen. Hij richtte zich op alle ‘verworpenen der aarde’. Als ‘marketeer avant la lettre’ lanceerde hij de slogan ‘soup, soap and salvation’ (soep, zeep en redding). Hij wilde er mee zeggen dat een mens op veel terreinen ondersteuning nodig heeft: niet alleen voeding en verzorging, maar ook een religieuze ommekeer. Dat het evangelie niet zo snel binnendringt bij iemand die honger heeft, was de aanleiding om gaarkeukens op te richten. Een lege maag heeft geen oren, was zijn motto. En wie baat had bij de boodschap, kon op zijn of haar beurt weer anderen helpen.

Gered om te redden noemde Booth dat, die blijkbaar niet om een boutade verlegen zat. De geschiedenis heeft overigens aangetoond dat zijn aanpak werkte – nog altijd is het Leger des Heils wereldwijd actief op de manier die de stichter voor ogen had. Marx werd natuurlijk veel bekender, en zijn politieke erfenis is duidelijker zichtbaar. Maar de heilstaat die hij voor ogen had, heeft het communisme niet kunnen brengen – zie wat er met de Sovjet-Unie gebeurde.

Geld of geweten?

Religieus of seculier: wat heeft de strijd voor de rechten van de arbeider opgeleverd? De door Marx voorspelde revolutie is er als zodanig niet gekomen. Toch is het duidelijk dat de omstandigheden waarin de meeste arbeiders verkeren, oneindig veel beter zijn dan die van hun kompanen anderhalve eeuw terug – en zelfs van korter geleden. Al geldt dat dan toch vooral in West-Europa.

Ongemerkt is er een contradictie in onze houding geslopen. Met een werkdag van 8 uur, betaald verlof en een redelijk minimumloon kun je zeggen dat het ‘proletariaat’ niet mag klagen (al is onvrede met de eigen situatie een typisch menselijke eigenschap). De doorsnee arbeider zal nog altijd scherp op zijn uitgaven moeten letten, maar kan doorgaans redelijk comfortabel leven. Gelukkig kunnen we ons heel wat zaken voordelig aanschaffen, zeker als de productie in het al dan niet verre Oosten gebeurt. Maar hoe zit het met de arbeiders daar?

Arbeiders in verre landen

Als we het over deze boeg gooien, wordt het verhaal wat ongemakkelijk. Uitbuiting, kinderarbeid, we hebben er van gehoord en we zijn er tegen. Maar gaat het sentiment verder dan dat? Wat doet ons meer pijn: een aanslag op de rechten van de arbeiders in een ver land, of een aanslag op onze portemonnee? De keuze is soms moeilijk. Alle argumenten voor en tegen worden in de discussie gebruikt: kinderen zouden niet moeten werken, maar dankzij kinderarbeid kunnen arme families toch nog het hoofd boven water houden. Pak de kinderen hun werk af en het gezin gaat ten gronde… Zou het niet beter zijn om in plaats van oeverloos te argumenteren, manieren te zoeken om de problemen pragmatisch aan te pakken? En voor ons zelf te besluiten dat geld het niet altijd van het geweten moet winnen?

Politiek kan systemen en structuren veranderen. Geloof – of zeggen we beter God – kan mensen veranderen. En veranderde mensen beïnvloeden de maatschappij. Wie de wereld wil verbeteren, heeft kansen genoeg.

Don Zeeman is Algemeen Secretaris van de Evangelische Alliantie Vlaanderen. De afgelopen 20 jaar was hij ook programmamaker van ERTS, de Evangelische Radio- en Televisie Stichting.