‘De multiculturele samenleving is geen angstwekkend, maar een hoopvol en te beheersen verhaal’

‘Het geclaimde universele karakter van de mensenrechten is geen rookgordijn om onze eigen westerse waarden op te dringen,’ reageert emeritus professor Yves Vanden Auweele op het interview met Peter De Roover (N-VA) in Knack. ‘Culturen zijn geen vensterloze dozen. Ze interageren met elkaar, liggen in conflict met elkaar, leren van elkaar.’

Voor velen die al jaren in contact komen met andere culturen, godsdiensten en gewoontes is diversiteit een verrijkende ervaring. Sinds de doorsnee Vlaming er echter, door de recente migratiestromen, in zijn dagelijks leven, ook in kleine gemeenten, mee geconfronteerd wordt, blijkt diversiteit ook een factor van onzekerheid of zelfs bedreiging te zijn. Men voelt zijn fundamentele zekerheden en zijn gewoontes aangevallen en de neiging ontstaat om zich op zichzelf terug te plooien. Men wenst in de confrontatie met anderen zijn identiteit niet te verliezen of te zien verwateren.

De multiculturele samenleving is geen angstwekkend, maar een hoopvol en te beheersen verhaal.

Zonder deze vrees voor ‘de andere’ te minimaliseren vraag ik me af of deze reactie niet een doemdenken inhoudt en door sommigen overdreven wordt benadrukt. Wordt onze vindingrijkheid en veerkracht niet onderschat om zowel de klimaat- en mobiliteitsproblemen alsook de migratiestromen en het multicultureel samenleven stapsgewijs te regelen?

Bovendien vraag ik me af of een zich terugplooien op zijn nationale identiteit en gewoontes nog kan in een wereld waarin mensen moeilijk niet geconfronteerd kunnen worden met de invloed van andere culturen, de globalisatie van de economie, de blijvende migratiestromen en de toegankelijkheid van informatie via internet? Gesloten gemeenschappen staan overal onder druk. Culturen zijn geen vensterloze dozen. Ze interageren met elkaar, liggen in conflict met elkaar, leren van elkaar. Dit houdt wederzijdse afhankelijkheid in. We ‘moeten’ met elkaar samenleven.

Culturen zijn geen vensterloze dozen. Ze interageren met elkaar, liggen in conflict met elkaar, leren van elkaar.

Waarom zou vanuit een vooruitgangsoptimisme – zoals na de oorlog in de jaren 50 en 60 – in een Europese context geen nieuw multicultureel verhaal kunnen worden geschreven? Een multiculturalisme dat minderheden en andere culturen als gelijkwaardig erkent en zich verzet tegen elke vorm van discriminatie op basis van ras, etniciteit, nationaliteit, godsdienst, maatschappelijke klasse, geslacht en seksuele voorkeur. Een rationeel pluralisme dat andere meningen aanvaardt, zonder ermee akkoord te moeten gaan. Een pluralisme dat ons ook doet nadenken over zin en onzin van onze eigen prioriteiten, keuzes en waarden.

Sommigen zullen stellen dat deze opvatting ‘cultureel relativistisch’ is, en daarom elke kritiek op andere culturen verhindert. Dus ook op, volgens onze westerse normen, verwerpelijke praktijken zoals gedwongen huwelijken, genitale verminkingen, en eremoorden. Niets is minder waar: het is niet zo dat anderen respecteren betekent dat je hen niet mag bekritiseren. Het getuigt niet van een gebrek aan respect als we de criteria, regels en standaarden die we onszelf opleggen ook toepassen op anderen, mits voldoende zelfkritiek en bescheidenheid in morele oordelen.

Onze westerse waarden zijn trouwens ook veranderlijk doorheen de tijd: neem bijvoorbeeld de gelijkwaardigheid van man en vrouw 50 jaar geleden en nu. De juiste historische condities die geleid hebben tot de huidige opvatting over multicultureel samenleven zijn inderdaad niet overal op hetzelfde moment aanwezig. Zelfs in Europa heeft het honderden jaren, en ettelijke oorlogen en conflicten, geduurd. De grootste drijfveer achter het streven naar een verenigd Europa is dat men door scha en schande de gevaren heeft ingezien van volgzaamheid en xenofobie, en ondervonden heeft dat pluralisme de meest pragmatische weg is om te leven zonder voortdurende vrees voor een uitputtende en destructieve oorlog.

Een vredelievend multiculturalisme is een hoopvoller perspectief dan door angst terecht te komen in een maatschappij vol xenofobie en autoritarisme.

Alhoewel deze opvatting niet perfect is, kan het toch leiden tot een vorm van sociale organisatie waarbij alle individuen profiteren, in termen van maximale vrijheid en mogelijkheden tot zelfontwikkeling in vrede en co-existentie met andere gemeenschappen. De verklaringen van alle supranationale organisaties (UNO, WHO, Amnesty International, IOC …) die pretenderen universele waarden te verwoorden, zijn gestoeld op deze opvatting van multiculturalisme, als notie van een universele, gemeenschappelijke menselijkheid. Deze opstelling is niet zoals sommigen beweren een verdoken etnocentrisch, post-kolonialistisch, arrogante opstelling. Het geclaimde universele karakter ervan is geen rookgordijn om onze eigen westerse waarden op te dringen.

Een vredelievend multiculturalisme gebaseerd op individuele vrijheid en mensenrechten is een hoopvoller perspectief dan het vooruitzicht door angst langzamerhand terecht te komen in op zichzelf betrokken maatschappij waarin xenofobie, autoritarisme, dogmatisme, en extremisme hoogtij vieren.