Er heerst een muggenplaag in ons land. Daar heeft het natte en warme weer alles mee te maken. Vermijden dat je gestoken wordt, is meer dan ooit de boodschap, want door de globalisering komen tropische muggen en de ziekten die ze overdragen ook in onze contreien terecht. ‘De Olympische Spelen dreigen het zikavirus wereldwijd uit te dragen.’
Wie de afgelopen weken over de Nederlandse Afsluitdijk reed, kon soms kilometerslange sluiers van muggen in de lucht zien hangen. De insecten sloegen zo massaal te pletter op de voorruit dat chauffeurs haast niets meer konden zien. Beelden daarvan circuleerden op internet. Het betrof ongevaarlijke beestjes die geen mens lastigvallen: vedermuggen en dansmuggen. ‘Ze komen soms met miljoenen tegelijk uit het water waarin ze als larve geleefd hebben, en kunnen dan echte rookpluimen vormen’, vertelt entomoloog Patrick Grootaert van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen in Brussel. ‘Vaak vormen ze een soort toren in de lucht boven ‘uitsteeksels’ zoals een boom of zelfs een wandelaar. Spectaculair, maar niet gevaarlijk, want de mugjes steken nooit.’
Er leven ongeveer dertig soorten muggen in België, waarvan slechts een minderheid mensen steekt. ‘Veder- en dansmuggen steken niet, omdat ze genoeg eiwitten uit hun voeding als larve in het water vergaren’, legt Grootaert uit. ‘De volwassen muggen eten nooit, ze zoeken alleen een partner en planten zich voort. Dat geldt ook voor de langpootmuggen, die dus volstrekt onschadelijk zijn. Maar bij steekmuggen hebben de volwassen vrouwtjes niet genoeg eiwitten voor de ontwikkeling van hun eitjes. Daarom gaan ze op zoek naar bloed, want zonder eiwitrijk bloed kunnen hun eitjes niet rijpen. Het zijn dus uitsluitend vrouwtjes die mensen en andere dieren steken.’
Ook de steekmuggen doen het dit jaar uitstekend, waardoor er sprake is van een ‘plaag’ en de verkoop van muggenwerende middelen vijftig procent hoger ligt dan vorig jaar. Sommige jaren zijn er bijna geen muggen, andere jaren wemelt het ervan. Het verschil heeft bijna uitsluitend te maken met de weersomstandigheden. ‘Dit jaar was het weer ideaal voor muggen’, zegt Grootaert. ‘Er was veel regen en dus veel water in de lente, wat uitermate gunstig is voor muggenlarven die in water groeien. Bovendien was het dikwijls warm, ook ’s nachts, zodat de muggen zich snel konden ontwikkelen. Bij temperaturen hoger dan 25 °C heeft een mug amper twee weken nodig om uit haar eitje te sluipen en tot een volwassen dier uit te groeien. Als het écht droog is, vliegen volwassen muggen niet rond, want ze houden niet van droge lucht. Aangezien weersomstandigheden op lange termijn onvoorspelbaar zijn, is er helaas weinig te zeggen over het aantal muggen dat we mogen verwachten en de overlast die ze zullen veroorzaken.’
Speeksel inspuiten
Niet iedereen is even gevoelig voor muggensteken. Er zijn koppels waarvan de ene helft bijna nooit gestoken wordt en de andere bijna altijd. ‘Twee elementen zijn belangrijk bij dat onderscheid’, legt medisch entomoloog Marc Coosemans van het Instituut voor Tropische Geneeskunde in Antwerpen uit. ‘Vooreerst reageert niet iedereen op dezelfde manier op een muggensteek. Het jeukende gevoel is een reactie op het speeksel dat een mug inspuit om je kleine bloedvaten wat te doen uitzetten, waardoor ze meer bloed ter beschikking krijgt, én om een lichte verdoving te veroorzaken, waardoor je niet onmiddellijk voelt dat je gestoken wordt. Dat is in het voordeel van de mug, die dan rustig bloed kan opzuigen. Sommige mensen vertonen bijna geen reactie op een steek, andere krijgen een sterk jeukende zwelling. Kinderen zijn gevoeliger dan volwassenen omdat ze minder weerstand hebben opgebouwd. Als je gestoken wordt door een nieuwe muggensoort, op reis bijvoorbeeld, kan de reactie sterker zijn.’
Daarnaast zijn individuele eigenschappen belangrijk. Sommige mensen trekken geen muggen aan, andere zijn echte muggenmagneten. Er wordt intensief gezocht naar de factoren die de aantrekkingskracht voor muggen bepalen, in de hoop tot efficiënte antimuggenmiddelen te komen. ‘De essentie is het CO2 dat we uitademen’, zegt Coosemans. ‘Dat is het eerste baken dat een mug gebruikt om zijn weg naar een slachtoffer te vinden. Ook vochtigheid speelt een rol, waardoor zwetende mensen meer muggen aantrekken. Melkzuur zou ook aantrekkelijk zijn, zodat sporters meer gestoken worden. Er spelen ongetwijfeld facetten uit de lichaamsgeur, die sterk kan verschillen van mens tot mens, maar daar hebben we nog geen goed zicht op omdat het om een complexe cocktail van geurstoffen gaat. En niet alle soorten muggen reageren op dezelfde stoffen.’
De meest voorkomende steekmug in ons land (Culex pipiens voor de geïnteresseerden) veroorzaakt geen ziekten, hoewel ze drager kan zijn van het Sindbis-virus en het virus dat westelijke Nijlkoorts uitlokt: virussen uit vogels die zelden gevaarlijk zijn voor een mens. ‘Maar in principe kunnen alle steekmuggen virussen overdragen’, waarschuwt Coosemans. ‘Veel hangt af van het reservoir aan virussen en andere parasieten dat lokaal beschikbaar is. De mug kan zelf ook ziek worden, want de parasiet moet zich bijvoorbeeld door haar darmwand murwen, en dat kan dodelijk zijn voor een mug. Maar als een mug een vogel steekt en met het bloed een virus opzuigt, kan ze dat vervolgens aan een mens doorgeven. Daarin schuilt een gevaar: er is te weinig bekend over welke muggen welke ziekten kunnen overdragen.’
Verrassend is dat zelfs de biologie van onze meest voorkomende steekmug onvoldoende is doorgelicht om de mogelijke overlast correct in te kunnen schatten. ‘Recent onderzoek heeft bevestigd dat er verschillende ondersoorten van de steekmug bestaan, die weliswaar met elkaar kunnen kruisen, wat het plaatje erg complex maakt’, legt Patrick Grootaert uit. ‘De meest voorkomende soort zou vooral vogels steken en slechts af en toe een mens. De variant molestus steekt, anders dan de meeste muggen, meer in de winter, omdat hij niet in winterslaap gaat. Hij zou ook meer in steden voorkomen dan op het platteland, waardoor er in een stad meer mensen gestoken kunnen worden. Niemand weet waaraan het verschil te wijten is. Molestus komt wel meer dan de andere varianten in gesloten ruimtes voor, waardoor hij meer mensen bereikt. In de metro van Londen is zelfs een vorm van molestus aangetroffen die niet meer bovengronds komt en uitsluitend leeft van passerende passagiers. We hebben er geen flauw benul van hoe het dier die aanpassing heeft kunnen maken.’
Vermoedelijk zijn grote delen van Europa verschillende keren onafhankelijk van elkaar gekoloniseerd door verschillende types van de steekmug, wat een effect op de overlast en eventueel het gevaar voor de overdracht van ziekten kan hebben. Want niet alle soorten en ondersoorten zijn even goed als drager voor parasieten. ‘Er is zelfs ontdekt dat de gewone steekmug in Antwerpen kan overleven in septische putten en er zo veel energie uit kan puren dat ze als volwassen dier niet altijd een bloedmaaltijd nodig heeft’, vertelt Grootaert. ‘Ze kan wel met duizenden tegelijk uit zo’n put ontsnappen, wat voor overlast zorgt zonder dat er gestoken wordt. De mug is een verhaal met veel facetten.’
Malariamug in onze bossen
Er zijn nog muggensoorten in ons land die voor problemen zorgen, al was het maar doordat ze mensen ongerust maken. De geringde steekmug (Culiseta annulata) is er een voorbeeld van: een grote mug – haar lijf kan meer dan een halve centimeter lang worden – die door mensen dikwijls verward wordt met de uitheemse tijgermug. Die laatste is uit Azië afkomstig en bekend als overdrager van onder meer de voor de mens gevaarlijke denguekoorts. Maar de tijgermug is een klein en vinnig beestje, terwijl de geringde steekmug door kenners als een ‘mooie maar ongevaarlijke’ mug met witte strepen op de poten wordt omschreven. ‘Ze steekt ook overdag, maar nooit in huis’, zegt Marc Coosemans. ‘Omdat ze groot is, kan ze grote hoeveelheden speeksel inspuiten, waardoor de reactie op een steek dikwijls feller is dan bij een gewone steekmug.’
In België leven ook drie soorten muggen van het geslacht Anopheles, dat in de tropen de malariaparasiet verspreidt. De belangrijkste is Anopheles plumbeus of de bosmug: een diertje dat tot voor kort uitsluitend in bossen leefde, bijna uitsluitend vogels stak en zich voortplantte in kleine waterhoeveelheden in boomholtes, waarin maximaal een twintigtal larven groot kon worden. Maar het heeft zijn gedrag aangepast aan specifieke menselijke ontwikkelingen. ‘Toen de autoriteiten het sluiten van varkensstallen begonnen te promoten en steunen, zijn de muggen zich gaan vestigen in mestputten in verlaten stallen, waarin ze zich massaal konden voortplanten’, legt Coosemans uit. ‘Ook dit jaar veroorzaakte dat lokaal overlast. Zelfs zwerfvuil is geschikt als surrogaat voor de boomholtes waarin de mug vroeger leefde. De situatie moet nauwkeurig worden opgevolgd, want de mug is waarschijnlijk in staat om malaria over te dragen. Het risico daarop is klein, maar als de mug iemand zou steken die zonder dat hij het beseft de ziekte in de tropen heeft opgedaan, zou ze de parasiet ook bij ons kunnen verspreiden door andere mensen te steken en te besmetten.’
Een derde geslacht van stekende muggen in ons land is de Aedes-groep. De soorten komen zelden in de buurt van de mens voor – ze leven vooral in bossen en moerassen. Maar omdat Aedes-muggen elders in de wereld voor een ravage kunnen zorgen, wordt hun bestand met argusogen gevolgd: ze zijn verantwoordelijk voor de overdracht van de virussen die onder meer dengue en gele koorts veroorzaken. Ze dragen ook het zikavirus over, waar tegenwoordig veel over te doen is, omdat het zware geboorteafwijkingen bij kinderen veroorzaakt en wijd verspreid is in Brazilië waar dit jaar de Olympische Spelen gehouden worden. In ons land zijn al verschillende exotische Aedes-muggen gevonden, zoals de tijgermug, maar ook soorten uit Japan en Korea die tot nader order geen problemen veroorzaken.
‘Het blijft belangrijk dat we de situatie goed opvolgen’, waarschuwt Patrick Grootaert. ‘We moeten de plekken waarlangs uitheemse muggen ons land binnen kunnen komen blijven monitoren, vooral luchthavens en loodsen waarin tweedehandsbanden uit de tropen die voor recyclage naar hier worden gebracht, zijn opgeslagen. In afgedankte banden blijven dikwijls kleine hoeveelheden water achter, waarin de muggen in het land van herkomst eitjes leggen. Omdat de eitjes van Aedes-muggen minstens een jaar in droge omstandigheden overleven, kunnen ze na het transport uitkomen als er opnieuw water in de banden terechtkomt. De kans dat je zo een ziekte opdoet is uiterst klein, maar je kunt niet voorzichtig genoeg zijn.’
Lucky Bamboo
De klimaatopwarming wordt als een nieuwe bezwarende factor voor de verspreiding van tropische muggen en hun parasieten naar voren geschoven, maar Marc Coosemans ziet een belangrijker probleem: ‘De globalisering, met het vele reizen en het transport van goederen over de hele wereld, vormt een groter risico. Volwassen muggen kunnen meereizen met vliegtuigen, hun eitjes met tweedehandsbanden of exotische planten voor de sierteelt, zoals het populaire Lucky Bamboo. De globalisering versnelt de verspreiding van gevaarlijke muggen en hun virussen. De tijgermug komt nu in heel Italië voor en ze is zelfs al ten noorden van de Franse stad Lyon waargenomen. Het is niet uitgesloten dat ze binnenkort vanuit het zuiden ons land bereikt. We hopen van niet, maar het valt te vrezen dat we het niet zullen kunnen vermijden, zeker als de winters zo zacht blijven als de laatste jaren.’ Daarenboven is recent aangetoond dat een variant van de tijgermug in het zuiden van Frankrijk in de late zomer eitjes legt, die slapend de winter ingaan om pas in de lente wakker te worden. Zo overbruggen ze de winter. De tropische vorm kan dat niet.
Ook Patrick Grootaert maakt zich zorgen: ‘De Olympische Spelen in Rio de Janeiro kunnen als een hub fungeren voor een grotere verspreiding van het zikavirus. Ik erger me aan de lakse houding van de overheid daaromtrent. Het virus stamt uit Afrika, maar bereikte in 2014 Zuid-Amerika en verovert nu het Amerikaanse continent. Het is niet uitgesloten dat het als gevolg van de globalisering naar Europa overspringt. We weten ondertussen dat lokale muggen in de Verenigde Staten het kunnen overdragen. Als het virus zich via het speeksel van muggen kan verspreiden, kan het ook zijn weg vinden naar overdraagbare lichaamsstoffen van andere soorten, de mens inbegrepen. In Duitsland is een geval gemeld van een man die op reis was geweest en vervolgens het virus met zijn sperma aan zijn vrouw doorgaf. Dat creëert een extra risico, want het virus kan uiterst schadelijk zijn voor ongeboren kinderen. We weten ook niet of onze muggen in staat zijn het virus te verspreiden. We hebben er dus alle belang bij te vermijden dat zulke ziekten bij ons voet aan de grond krijgen. Goede campagnes en efficiënte preventie zijn daarbij de sleutelwoorden. Mensen hoeven niet te panikeren, maar ze moeten voorzorgen nemen en vermijden dat ze gestoken worden. Dat is in feite niet zo moeilijk.’ (zie kader)
Veroorzaakten onze muggen vroeger louter overlast, nu kunnen ze als gevolg van de globalisering mogelijk gevaarlijk zijn. Steekmuggen doden nu al wereldwijd elk jaar meer dan een half miljoen mensen door de ziekten die ze overdragen, waardoor ze officieel en met grote voorsprong de gevaarlijkste dieren ter wereld zijn. Voorlopig is dat vooral in de tropen een probleem, maar de vrees groeit dat dodelijke ziekten de wereld gaan veroveren. De wetenschap zoekt koortsachtig naar nieuwe manieren om muggen te bestrijden, inbegrepen het loslaten van genetisch gemanipuleerde muggenmannetjes die een dodelijk gen aan hun nakomelingen doorgeven, waardoor die massaal sterven. Een techniek die plaatselijk succes kent, maar er is veel debat over de vraag of ze op langere termijn een oplossing kan bieden. Want er zijn zo veel muggen in de wereld, die zich daarenboven gemakkelijk aanpassen aan nieuwe omstandigheden, dat er waarschijnlijk geen gemakkelijke manier is om ze te bestrijden. Daardoor blijft de belangrijkste boodschap: vermijd dat je gestoken wordt!
DOOR DIRK DRAULANS
‘Zwetende mensen trekken meer muggen aan. Melkzuur zou ook aantrekkelijk zijn, zodat sporters meer gestoken worden.’
‘Als een mug een vogel steekt en met het bloed een virus opzuigt, kan ze dat vervolgens aan een mens doorgeven.’
De gevaarlijke tijgermug is al ten noorden van Lyon waargenomen en het is niet uitgesloten dat ze binnenkort ons land bereikt.
