‘De Europese instellingen zijn bolwerken van oude machtspolitiek en belangenvermenging’

‘Hoe kunnen we het algemeen belang opnieuw bovenaan op de politieke agenda plaatsen’, vraagt Sarah Van Liefferinge van de Piratenpartij zich af. In de plaats van manipuleerbare referenda en uitgeleefde politieke structuren pleit ze voor een doorgedreven burgerdemocratie. ‘Dat de burger geen plaats zou hebben in de politieke arena eenmaal de verkiezingen voorbij zijn, is onzin.’

De EU davert op haar grondvesten. De Brexit-stemmers stuurden een welgemeende fuck you naar de politieke en financiële elites, gevoed door gevoelens van woede en onmacht in de onderbuik van de samenleving. Ook in andere lidstaten groeit het wantrouwen tegenover de EU, die zelf een uitstekende voedingsbodem creëert voor haatpredikers allerhande.

Het verval van Fort Europa

De Europese Commissie en andere EU-instellingen zijn bolwerken van oude machtspolitiek, lobbyisme en belangenvermenging. Burgerinspraak, transparantie en verantwoording worden zelfgenoegzaam bestempeld als ‘vervelend’.

Zo zei Karel De Guchtonlangs in Knack: “Het idee dat Europa niet democratisch functioneert, is belachelijk. (…) Het is idioot om te beweren dat de EU beter gaat functioneren als je haar democratischer maakt.”

Het verval van het autoritaire Europa zoals we dat nu kennen is nodig. De EU is ziek, en meer en meer burgers beseffen dat. Enkel doorheen de barsten van het oude EU-bastion kan een nieuw Europa groeien. De donkere kronieken die ons van bovenaf gedicteerd worden, over oneindige economische groei, besparingen en langer-harder werken enerzijds, en over de repressie en de militarisering van Fort Europa anderzijds, hebben genoeg schade aangericht.

Heel wat Europeanen snakken naar alternatieve verhalen van liefde en verzet, die de angstcultuur wegnemen en dromen voeden. Deze toekomstperspectieven kunnen en zullen ons niet gebracht worden door bureaucraten of beleidsmakers. We dienen ze zelf te schrijven, van onderuit. Hier een nederige aanzet, en een uitnodiging om mee te denken en bovenal, om mee te doen.

Digitalisering, globalisering en democratisering

Een eerste verhaal is er één van politiek verzet. Van Europees tot gemeentelijk niveau: onze politieke instellingen behoeven een grondige update. Het is weinig waarschijnlijk dat een zoveelste regimewissel onze uitgebloeide democratieën kan redden. Het corporatisme (= de structurele vermenging van politieke en zakelijke belangen) is wijdverspreid, zoals de interstedelijke liaisons van schimmige banken, foute projectontwikkelaars en corrupte politici aantonen. Ons wantrouwen in de vastgeroeste partijpolitiek groeit, want deze biedt geen antwoord op de uitdagingen van de 21ste eeuw, wel integendeel.

Dat is ook logisch, want door digitalisering en globalisering zijn we een nieuw tijdperk binnengetreden. De oude logge hiërarchische structuren worden op snelheid gepakt door horizontale netwerken zoals AirBnB, Wikipedia en The Pirate Bay. Deze veerkrachtige organisaties werden mogelijk dankzij het internet, dat mensen onderling verbindt op online platformen waar ze goedkoop kunnen communiceren, informeren en samenwerken. Daarnaast zijn er ook talloze nieuwe manieren om kennis, kunst of goederen aan te maken, te promoten en te verdelen.

In heel wat sectoren zorgde dit voor disruptie en werden voormalige tussenpersonen of gatekeepers uitgedaagd of zelfs uitgeschakeld. Denk maar aan de muziek-, film- en mediawereld, waar heel wat gevestigde waarden hun dominante positie verloren. Maar ook de hotel- en taxisector bleven niet ongemoeid. Waarom zou het politieke establishment deze dans dan ontspringen?

Burgerdemocratie

Logischerwijs roept het idee van burgerdemocratie veel vragen op. Maar hoe anders kunnen we het algemeen belang bovenaan de politieke agenda plaatsen? Op welke manier kunnen we verhinderen dat vlot havenverkeer primeert boven leefbaarheid in ’t stad, dat bos in Vlaanderen vooral dient “om gekapt te worden” en dat zowat de hele kunstensector op droog zaad wordt gezet?

Dat de burger geen plaats zou hebben in de politieke arena eenmaal de verkiezingen voorbij zijn, is onzin. ‘Politiek’ verwijst niet naar een abstracte wetenschap voor ingewijden, maar naar de zorg voor de polis of stadsgemeenschap. Die behoort ons toe, en hoort beheerd te worden als een common of gemeenschapsgoed, in onderling overleg, door de burgers die in die gemeenschap wonen, leven en werken.

Wie burgerdemocratie gelijkschakelt met referenda, is niet ambitieus genoeg. In het huidige politieke klimaat zijn referenda manipuleerbaar en polariserend, kortom, dé manier om de frustraties van burgers uit te buiten voor het politieke eigenbelang en de status quo. In een ware burgerdemocratie worden die frustraties net ontmijnd door burgers bij de beleidsvoorbereidende fase te betrekken. Het bindend referendum op volksinitiatief, zoals men dat in Zwitserland kent sinds 1891, is in zo’n politieke cultuur slechts de kers op de taart.

Er zijn verschillende manieren om de burgerdemocratie stapsgewijs op te bouwen. Het betrekken van burgers bij de toewijzing van belastinggeld en overheidsbudgetten behoort tot de meest laagdrempelige opties. Ook (gedeeltelijke) loting van bepaalde politieke organen en de invoering van de deliberatieve democratie (= overlegdemocratie met roterende burgerraden) zijn stappen in de juiste richting, zoals David Van Reybrouck beschrijft in zijn boek ‘Tegen verkiezingen’.

Daarnaast kan het internet ons helpen met een systeem dat bekend staat als ‘vloeibare democratie’. In deze mengvorm van directe en representatieve democratie geven burgers hun stem niet zomaar weg aan een politieke partij. Ze sturen het beleid voortdurend bij door meerdere en dus genuanceerdere stemmen uit te brengen, per thema of beleidsdomein. Daarnaast kunnen ze ook kiezen of ze zelf hun stem opnemen, of deze uitbesteden aan een medeburger, een expert of eventueel een beroepspoliticus.

De basisivereistes voor een goed functionerende burgerdemocratie? Dat zijn enerzijds geïnformeerde burgers en anderzijds transparante overheden. Een participatieve democratie betekent dat burgers niet als passief kiesvee dienen, maar actief een democratische dienstplicht vervullen en beroepspolitici bijstaan (en op termijn misschien zelfs vervangen). En dat is nodig, want de huidige machtsconcentraties en cumulcultuur, de erfelijke politieke carrières en de draaideuren van de politiek naar de zakenwereld moeten uitgebalanceerd worden.

Wat nu met Europa?

Hoe transformeren we de hiërarchische EU tot een open, democratische unie van Europese burgers? Codewoorden hier zijn autonomie, zelfbestuur en netwerkcultuur. De macht wordt waar mogelijk gedecentraliseerd naar de lokale beslissingsniveaus van regio’s en steden, volgens het principe van subsidiariteit.

In de voorbije decennia hebben de natiestaten veel van hun soevereiniteit verloren aan ondemocratische EU-instellingen. De vele Europese regeltjes zorgen voor uniformiteit, maar tasten ook onze eigenheid en lokale economieën aan. Deze trend stookt behoudsgezindheid en nationalisme op.

Maar een terugkeer naar de oude soevereine natiestaat biedt geen langetermijnsoplossing. Uitdagingen zoals armoede, migratie, klimaatverandering, voedselvoorziening en zeeën vol plastic vragen om een Europees en globaal actieplan. Bovendien staan de Europese natiestaten machteloos tegenover de globale elite van banken en multinationals. Enkel als sterk geheel kan Europa tegenwerking bieden en de financiële lobby aan banden leggen.

Nationale regeringen zijn momenteel het belangrijkste politieke niveau wereldwijd, maar hoe relevant kunnen ze blijven in een geglobaliseerde wereld? Net zoals de eerste natiestaten ontstonden in de 18de eeuw om antwoorden te bieden op de complexe uitdagingen van het industriële tijdperk, zal ook het digitale tijdperk nieuwe structuren nodig en mogelijk maken.

Voorgaande industriële revoluties brachten enorme maatschappelijke, politieke en economische verschuivingen met zich mee. Waarom zouden onze instellingen en denkbeelden deze keer bestand zijn tegen de tand des tijds?

Het Europa van de toekomst is dus een radicaal ander Europa: een democratisch en transparant netwerk van autonome regio’s, steden en burgers die zich organiseren in nieuwe middenveldorganisaties. Inspraak en een open debatcultuur zijn hierbij essentieel.

Er is dan ook nood aan een Europees publiek forum waar politieke ideeën gedeeld en besproken kunnen worden. Vreemd toch hoe we erin geslaagd zijn om een Europese economische unie met een gedeelde munt, een parlement, een gerechtshof en een bank uit te bouwen, maar dat we vergaten een open ruimte te creëren waar besproken kan worden hoe deze instellingen moeten functioneren.

Krakend tijdsgewricht

In een krakend tijdsgewricht als dit botsen traditionele en nieuwe ideeën met elkaar, wat chaos en onzekerheid brengt. Er bestaat geen kant-en-klare blauwdruk met stappenplan van wat de toekomst zou kunnen zijn. Elke transitie houdt tot op zekere hoogte een sprong in het duister in. De weg vooruit is er één van experimenteren en voortbouwen op wat werkt, maar ook van durven loslaten wat ons niet meer dient.

We hebben meer verhalen nodig die mogelijke toekomstpaden verkennen: over basisrechten, zoals het basisinkomen en privacy, maar ook over een nieuwe kijk op vrije tijd en arbeid, over identiteit en verbondenheid, over alternatieve economieën en complementaire munten, over de commons, over materiële schaarste en immateriële overvloed, over 21ste eeuwse waarden, normen en rituelen, en zoveel meer.

En bovenal hebben we verbeelding nodig, om de wereld te zien zoals die zou kunnen zijn.

Sarah Van Liefferinge, voor de Gentse Piraten