Simone Milsdochter op Theater aan Zee: ‘Een leven zonder leugens is onleefbaar’

‘Factchecking is als tandenpoetsen’, zegt theatermaakster Simone Milsdochter. ‘Je weet dat het belangrijk is, maar soms wil je gewoon snel naar bed.’

Toen Pandora haar beruchte doos opende en de godin Apate ontsnapte, kwamen de misleiding en het bedrog in de wereld. Vandaag is de Griekse godin nog altijd onder ons. Ze zwerft rond op het wereldwijde web, waar desinformatie gewoon op bestelling verkregen en verspreid kan worden. ‘Er valt grof geld te verdienen met bedrog’, zegt Simone Milsdochter. ‘Maar dat is niets nieuws. De geschiedenis staat bol van verzinsels en leugens. Waar geleefd wordt, wordt gelogen.’

Milsdochter brengt deze zomer op kunstenfestival Theater Aan Zee fektsjek, een pleidooi voor waarheidsvinding en een ode aan de twijfel. Met input van de factcheckers van Knack.

Met Apate spreekt, een eerste theatertekst van Alicja Gescinska, bracht u het afgelopen jaar nog een ode aan de leugen.

Simone Milsdochter: In deze tijden van waarheidsomarming lijkt dat vreemd. Intuïtief denkt iedereen: de leugen is laag en verwerpelijk, vanwaar dan een ode? Maar een leven zonder leugens is onleefbaar, of toch hoogst onaangenaam. Stel je eens een leven voor zonder de mogelijkheid om met je gezicht iets anders uit te drukken dan wat er zich in je binnenste afspeelt. En wat denk je van Sinterklaas, de Paashaas, of verrassingsfeestjes? Zonder de leugen bestaan ze niet. We mogen het kind dus niet met het badwater weggooien. Leugens kunnen moreel abject, maar ook moreel noodzakelijk zijn. Ze kunnen mensen vernietigen, maar ook levens redden. Maar als we alleen maar leugens in het openbare domein spuwen, beïnvloedt dat de manier waarop we naar de realiteit kijken of er juist van wegkijken. Vandaar nu mijn aandacht voor de waarheid, of liever: de feitelijkheid.

Mensen als Donald Trump krijgen gelijk zonder het te hebben.

Zijn de leugen en de waarheid dan tegenpolen?

Milsdochter: Nee, want al liegend kun je de waarheid vertellen. In De muur vertelt Jean Paul Sartre het verhaal van Pablo en Ramón. Pablo is ter dood veroordeeld en wacht samen met enkele celgenoten op zijn executie. Na een woelige nacht vol psychologisch lijden breekt de ochtend aan. Wanneer de eerste gevangenen tegen de muur voor het vuurpeloton geplaatst worden, krijgt Pablo te horen dat hij aan zijn executie kan ontkomen als hij de schuilplaats van zijn vriend Ramón onthult. Pablo weet dat Ramón bij zijn neef verblijft, maar geen haar op zijn hoofd denkt eraan om zijn vriend te verraden. Hij misleidt de bewakers en zegt dat Ramón zich op het kerkhof schuilhoudt. Meteen trekken de bewakers daarnaartoe. Pablo blijft met een bescheiden binnenpretje achter, hij heeft zich toch al verzoend met zijn lot. Groot is zijn verbazing wanneer hij niet veel later uit zijn cel wordt gehaald en vrijgelaten. Wat bleek? Ramón had ruzie gekregen met zijn neef en was naar het kerkhof getrokken, waar hij gevonden werd en doodgeschoten.

Pablo loog, maar sprak uiteindelijk toch de waarheid. Je kunt dus al liegend de waarheid vertellen. De leugen is dus niet het tegendeel van waarheid, maar wel van waarachtigheid. Om te liegen moet er een intentie zijn om te misleiden. Een leugen en de waarheid kunnen hand in hand gaan, maar een intentionele leugen kan nooit waarachtig zijn. Dus waarachtigheid en leugen, dát zijn elkaars tegenpolen.

Hoe kunnen we dan weten wat waar is en wat niet?

Milsdochter: In fektsjek probeer ik door een antropologische bril naar waarheidsvinding te kijken. We leven in een jungle vol berichtgeving, zowel in de geijkte bronnen zoals kranten, wetenschappelijke tijdschriften en de publieke omroep, als in blogs, digitale kanalen en sociale media. Hoe kunnen we daarin onze weg nog vinden? Ik begin mijn denkoefening met me de vraag te stellen wat fake news precies is, waarom het bestaat en welke agenda’s het dient.

Vervolgens sta ik stil bij hoe met al die nieuwe informatie om te gaan. Dat kan op de intuïtieve manier, waarbij we afgaan op ons buikgevoel. Maar zo riskeren we al snel ten prooi te vallen aan de confirmation bias: de geruststellende echo van onze eigen binnenkamer. Want informatie die overeenkomt met wat we al denken, geloven we nu eenmaal makkelijker. Tegenargumenten klinken minder aannemelijk, er wordt aan de boom van je aannames geschud en dat is lastig. Je ideeën moeten herzien, is moeilijk en kost energie.

Daarnaast kunnen we ook op een kritische manier omgaan met informatie. In dat geval controleren we alle bronnen van het nieuws. We fektsjekken. (lacht) Maar dat vraagt ontzettend veel tijd en moeite, waardoor we vaak snel afgeleid zijn, zeker wanneer we overspoeld worden door informatie. En snel afgeleid zijn, daar lijdt onze kritische kijk onder. Gelukkig hebben we tegenwoordig professionele factcheckers die voor ons het kaf van het koren scheiden.

De uitspraken van Donald Trump werden intussen aan flarden gefactcheckt. Toch blijft de man voor heel wat mensen geloofwaardig.

Milsdochter: Dat is de strijd en de continue spanning tussen gelijk hebben en gelijk krijgen. Mensen als Trump schrijven in hoofdletters en spreken in uitroeptekens. Ze krijgen gelijk, zonder het te hebben. Hij geeft eenvoudige oplossingen voor complexe problemen. En een simpel maar vals verhaal ligt nu eenmaal makkelijker in het oor dan de ingewikkelde rauwe werkelijkheid. Een klimaatwetenschapper in paniek die zegt dat we ons leven moeten aanpassen om de crisis te keren, dat wringt en schuurt, ook al heeft hij gelijk. We verkiezen de geruststellende vertrouwdheid boven een verontrustende vreemdheid.

Ik heb daar een theorietje rond bedacht dat ik ‘de emancipatie van de dissonant’ noem. Een dissonant in de muziek is een samenklank van noten die als onwelluidend en onrustig wordt ervaren. Vaak wordt hij ingezet om spanning te creëren en om die vervolgens weer op te laten lossen in harmonie. Lawaai creëren om de stilte daarna beter te waarderen, bijvoorbeeld. Maar de emancipatie bestaat erin dat de dissonant niet meer hoeft te worden opgelost richting harmonie. Dat ze mag bestaan. We moeten onze oren er gewoon aan laten wennen. Niet bang zijn voor wrijving en complexiteit. Het leven is geen Broadwaymusical met een happy end, maar een chaotisch systeem. Misschien moeten wij onszelf leren om te ontspannen in het ongemak. (lacht)

Moeten wij ons op socratische wijze bewuster zijn van alles wat we niet weten?

Milsdochter: We moeten in ieder geval de gedachte accepteren dat sommige van onze ideeën wel eens helemaal niet waar zouden kunnen zijn. Wij, de menselijke soort, zijn zo geëvolueerd dat we samenwerken en onze kennis delen. Dus veel van wat wij denken en geloven komt van informatie buiten onszelf: dingen die ons gezegd zijn, die we ergens lezen of oppikken. Als wij onze ideeën uiten, doen we vaak niet meer dan papegaaien. Maar is al die informatie wel goed geverifieerd, onderzocht en gecheckt? Zo kunnen we dingen gaan geloven die niet waar zijn.

Veel van wat wij denken te weten, weten wij niet. Dus ik zou zeggen: open je tuinhekje. Stap van je erf, breek uit je gebruikelijke denkkader en check the fucking facts! Dat is het begin van inzicht, toch?

Leent het theater zich wel voor een voorstelling over waarheid? Acteurs zijn tenslotte professionele leugenaars.

Milsdochter: We liegen de waarheid bij elkaar. (lacht) Nee, ik denk dat we de leugen, die inherent is aan theater, zo waarachtig mogelijk proberen te brengen. Hoewel de gebeurtenissen en dialogen in het theater niet echt zijn, kunnen ze wel echte ontroering, troost en inzichten bewerkstelligen. Wij, acteurs én publiek, spelen een spelletje: we weten dat we om acht uur in de zaal moeten zijn, dat vervolgens de lichten boven onze hoofden uitgaan en de spots in het gezicht van de acteur aangaan. Het is een afspraak. Maar ik ben wel van mening dat enkel de eerste zin in het toneelstuk gelogen wordt. Dat is het moment waarop je het publiek vraagt om mee in een parallelle wereld te stappen. Alles wat volgt, is een waarachtige reactie op die eerste gelogen zin, waarachtig in die parallelle schijnwereld waar zowel het publiek als de acteur in geloven. Fictie en bedrog kunnen zo, paradoxaal genoeg, leiden tot een diepere waarachtigheid en een voller begrip.