Robert ‘Fly’ Vliegen (Kamp Waes): ‘Ik denk dat de grootste pacifisten militairen zijn die oorlog hebben meegemaakt’

Robert Vliegen, die de tv-geschiedenis ingaat als ‘Fly’ in Kamp Waes, vond antwoorden op de grote levensvragen bij de chimpansees.

Ondanks de koude komt Robert Vliegen (56) gewoon in zwart T-shirt aangewandeld. De bezieler van het televisieprogramma Kamp Waes is bezig aan zijn laatste maand als militair bij de Belgische Special Forces. Eind dit jaar moet hij met pensioen.

Wat doet iemand met zo’n bewogen leven als u als hij met pensioen gaat?

Robert ‘Fly’ Vliegen: Ik weet het nog niet. Begin volgend jaar ga ik een maand reizen door Argentinië en Chili, met de rugzak, zoals ik altijd doe. Ik zal onderweg nadenken over welke richting ik mijn leven wil geven. Reizen zal er zeker bij zijn.

Hebt u een voorkeursbestemming?

Fly: Ik ben gefascineerd door Rusland, maar als militair kon ik er niet naartoe. Nu het wel zou kunnen, heeft Vladimir Poetin er een stokje voor gestoken.

Waarom Rusland?

Fly: Om zijn onmetelijkheid. Ik heb een voorlopig alternatief: paardrijden op de steppes van Mongolië.

Kamp Waes met zijn recordkijkcijfers heeft u bekendheid bezorgd. Hebt u er nooit spijt van gehad?

Fly: Het was een dolle rit, met mijn bekendheid als een van de minder prettige gevolgen. Het doel was de zichtbaarheid van de Special Forces Group te verhogen om rekrutering te bevorderen. Dat is gelukt voor het leger zelf. Het heeft dit jaar dubbel zoveel nieuwe mensen aangetrokken als anders. Maar de Special Forces Group heeft er niet van geprofiteerd. De personeelsdienst van Defensie blijft vasthouden aan het principe dat alleen mensen uit het leger zelf naar ons kunnen doorschuiven. Wij kunnen dus nog altijd niet rechtstreeks burgers aantrekken.

Worden mensen niet afgeschrikt door de hardheid van wat ze zien in Kamp Waes?

Fly: Integendeel. Mensen die voor ons kiezen, kiezen voor uitdagingen, investeren in zichzelf, dienstverlening. Als je daardoor wordt afgeschrikt, ben je niet op je plaats bij de Special Forces.

Moet je niet over bovenmenselijke capaciteiten beschikken om de proeven tot een goed einde te brengen?

Fly: Wij zoeken mensen met een bepaald genetisch potentieel. De fysieke capaciteiten zijn de minst belangrijke, hoewel ze in Kamp Waes overbelicht werden omdat ze goede televisie opleveren. In het begin testen we ook de capaciteit om angst te overwinnen. Je moet zelfs als je bang bent, goed blijven functioneren. Pas daarna begint het opleidingstraject, waarin gefocust wordt op karakter, aanpasbaarheid, in team kunnen werken en de wereld met open vizier tegemoet kunnen treden. De meest voorspellende eigenschap om het te maken in de Special Forces Group is intelligentie, gevolgd door stressbestendigheid. Je moet onder stress optimaal blijven presteren.

Het contrast tussen zware fysieke inspanningen en urenlang doodstil liggen wachten lijkt onmenselijk.

Fly: De mentale instelling is wel steeds dezelfde. Je geest moet je lichaam dwingen om te blijven doen wat nodig is.

U hamert op het verschil tussen intrinsieke en extrinsieke motivatie. Vrij vertaald: het verschil tussen de Special Forces en de para’s.

Fly: Het verschil zit ‘m in de bron van je basismotivatie. Bij extrinsieke motivatie komt ze van buitenaf, van de baas of de drilinstructeur, van een loon of groepsdruk. Wij werken vanuit intrinsieke motivatie: je eigen wil om iets goed te doen. Er staan geen limieten op intrinsieke ­motivatie, terwijl de extrinsieke beperkt wordt door hoever je wilt gaan qua salaris of groepsdruk.

Wil dat zeggen dat jullie een ander soort militairen aantrekken?

Fly: Bij ons moet je niet komen voor schouderklopjes of een zichtbare beloning zoals de rode baret van de para’s. De enige beloning is de mooiste job op aarde.

Waarom is het de mooiste job op aarde?

Fly: Hij biedt een sterke gemeenschappelijke identiteit, de kans op autonomie en zelfontplooiing en een grote variatie in werk en werkomgeving. Voor mij voelde de Special Forces Group aan als thuiskomen.

Komt er een derde reeks van Kamp Waes?

Fly: De VRT en het productiehuis zijn vragende partij, maar noch ik, noch de Special Forces Group heeft er zin in. Het zou onze rekrutering niet verbeteren.

Er zijn nu veel spotjes voor een job bij Defensie op radio en televisie. Is dat een gevolg van de verhoogde oorlogsdreiging in de wereld?

Fly: Nee, er komt gewoon een grote ­pensioengolf op ons af. Zelfs Defensie is zich er bewust van geworden dat het zich aantrekkelijk moet profileren op de ­arbeidsmarkt. Wij zijn jarenlang als een paria behandeld, als gevolg van besparingen, waardoor het personeelsbestand is afgebouwd. We missen ook cruciale ­wapensystemen en hebben te weinig ­munitie. Er zijn dus dringend nieuwe ­investeringen nodig.

Het spotje hamert op de defensieve noodzaak. Maar is er niet ook een offensief aspect?

Fly: Een leger moet de twee kunnen ­dienen. Helaas is ons vredesdividend ­opgebruikt. Decennialang hebben we in Europa op onze lauweren gerust, ons comfortabel gevoeld met onze positie als het centrum van de wereld. Maar dat is niet langer vanzelfsprekend. Een paar jaar geleden ­waarschuwde ik al voor moeilijke tijden, maar toen werd ik weggezet als een doemdenker. We gingen ervan uit dat onze westerse hegemonie onaantastbaar was. We wilden maar niet zien dat de rest van de wereld ons imperialisme beu is en zich verenigt. De BRICS-landen bijvoorbeeld, met Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika, ­vertegenwoordigen 3,3 miljard mensen, leveren 35 procent van het globale bnp en beschikken over de helft van de reserves aan fossiele brandstoffen. Dat is een formidabel machtsblok.

Hadden we dat kunnen zien aankomen?

Fly: We hebben het laten gebeuren. Toen Poetin in 2014 de Krim binnenviel, hebben we eens vermanend met het vingertje gezwaaid, maar verder was het business as usual. We zijn zaken blijven doen met zijn immens rijke land. Terwijl alle alarmbellen zouden moeten afgaan als iemand voor de vijfde keer president van zijn land wordt. Als dictator heeft hij 25 jaar zijn macht kunnen consolideren. Alleen al in Oekraïne heeft hij 700.000 jonge Russen de dood en het verderf ingestuurd. Over iemand wiens geweten dat aankan, moet je je niet veel illusies maken.

Hadden we het kunnen vermijden?

Fly: We hadden de slagkracht om er iets aan te doen, maar we misten de daadkracht. We hebben te lang met fluwelen handschoenen aan diplomatie, handel en politiek gedaan. Dat breekt ons nu zuur op. Je moet een vuist kunnen maken om macht te handhaven. Diplomatie werkt beter met een grote bijl in de hand.

Is de NAVO niet sterk genoeg om de Russische dreiging af te slaan?

Fly: Een oorlog wordt niet gewonnen door de grootste militaire macht, wel door de partij met het grootste incasseringsvermogen, zoals het aantal dode soldaten dat ze aankan. De Russische beer kan beter klappen incasseren dan wij. Als je niks inzit met je eigen bevolking, kun je een oorlog lang volhouden.

Neemt u voorzorgen voor een kernoorlog? Het lijkt nu een hype om te investeren in bunkers en overlevingspakketten.

Fly: Ik lig er niet wakker van. Toen ik 35 jaar geleden bij het leger begon, zaten we in volle koude oorlog met zijn nucleaire dreiging. Ik heb ermee leren leven. En er is het concept van Mutually Assured Destruction (MAD): wie een kernoorlog begint, loopt een groot risico om zelf vernietigd te worden. Hoe absurd het ook klinkt, het is een werkbaar concept.

Dualiteit van goed en slecht

Vanwaar komt dat zelfdestructieve karakter van de mens?

Fly: Het is altijd een kwestie van wij tegen hen, van de ene waarheid tegen de ­andere. De evolutie zal niet voorzien ­hebben dat de onbehaarde chimpansee die we zijn zo slim zou worden dat hij technologie zou uitvinden waarmee hij zichzelf kan vernietigen. Het zit er echt diep in, in de mensheid. Overal in de wereld heb je conflicten, maar we zijn heel selectief in wat we toelaten in onze huiskamers. Een massa mensen leeft in honger en ellende zonder dat iemand de moeite doet om er iets tegen te ondernemen.

Is de mens volgens u inherent goed of slecht?

Fly: We zijn beide. Het is de dualiteit van het mens zijn. We beschikken over zowel agressie en extreme wreedheid als altruïsme en empathie. Maar empathie etaleren we alleen voor mensen met wie we ons verwant voelen en kunnen identificeren. Oorlogsvluchtelingen uit Oekraïne kunnen op veel meer solidariteit rekenen dan mensen uit Afghanistan of Somalië.

Is er geen verhoogde druk door de bevolkingsgroei en de klimaatopwarming?

Fly: De geschiedenis leert ons dat we een voorliefde voor geweld hebben, maar het klopt dat de drang tot voortbestaan er een rol in speelt. Als je onvoldoende middelen hebt om te overleven, komen er conflicten. In Syrië leeft 90 procent van de mensen onder de armoedegrens.

Met de klimaatopwarming zal het nog erger worden, ­zeker in Afrika waar een bevolkings­explosie bezig is. En het is daar al zo woelig. In Sudan zijn er 10 miljoen vluchtelingen, in Oost-Congo zijn de jongste kwarteeuw 6 miljoen doden gevallen door geweld. Dat zijn hallucinante cijfers, waar amper aandacht voor is. Met het geld dat de volstrekt nutteloze  aanwezigheid van VN-blauwhelmen in Oost-Congo heeft gekost, had men overal ziekenhuizen en scholen kunnen bouwen en een opleving in de hand kunnen werken. Maar nee, goedkoop aan kobalt voor onze batterijen en elektronica komen, was onze enige bekommernis.

U omschrijft zichzelf als darwinist. Waarom?

Fly: Ik ben een kritische geest die nadenkt over de grote levensvragen. Ik wil antwoorden op de fundamentele waarom-vragen. Ik vond ze niet in de godsdienst, de filosofie of de politiek, wel in de evolutietheorie. Ik wil begrijpen waarom we oorlog voeren, waarom iemand dood en verderf als levensdoel kan hebben. De evolutietheorie heeft me daar antwoorden op gegeven, onder meer door te kijken naar wat onze naaste verwanten doen, de chimpansees. De dominante mannetjes handhaven hun machtspositie in een groep met geweld. Dat geeft conflicten en zelfs oorlog met de buren. Mannetjes worden gedood, vrouwtjes ontvoerd. Het gebeurt ook in onze wereld.

Er is ook de bonobo, met zijn matriarchaat en zijn vredevollere levens.

Fly: Dat is inderdaad een ander verhaal, met veel meer empathie. Het is een vrijwel geweldloos systeem, omdat de vrouwtjes seksueel promiscue zijn, wat competitie tussen mannetjes om toegang tot vrouwtjes te krijgen zo goed als uitsluit. Geen competitie tussen mannen, geen geweld. De vrouwtjes beschermen de sociale rust in de gemeenschap.

Het klinkt als een ideaal model voor een mensenmaatschappij.

Fly: Tja, de mannendroom van promiscue vrouwen… Maar dan moeten wij wel stoppen met agressieve chimpansees zijn.

‘Het is onze natuur’

Kan een leger matriarchaal georganiseerd worden?

Fly: Ik betwijfel het. Goed leiderschap is een combinatie van empathie en kracht. Je hebt een gezonde dosis van de twee nodig. Maar we mogen niet onderschatten hoe sterk kracht in ons systeem gewaardeerd wordt. De herverkiezing van Donald Trump als president was vooral een gevolg van de kracht die hij uitstraalt. Veel mensen volgen gemakkelijk krachtige leiders.

Kunnen we het systeem niet omgooien naar iets vredevollers?

Fly: Dat zou kunnen, maar dan moeten we een manier vinden om het mannelijke ego uit te schakelen. Hoe goed een vrouw ook zou besturen, ze zal altijd het risico lopen om door een dominante vent opzijgeschoven te worden.

Dat is toch erg?

Fly: Het is onze natuur. Dictators illustreren dat je geen empathie nodig hebt om te heersen. Op een deel van het volk heeft dat zelfs een grote aantrekkingskracht.

Er is huiselijk geweld door mannen.

Fly: Het bevestigt dat mannen niet tegen verlies van ego en eer kunnen.

We hebben naast biologie toch cultuur, die zoiets zou moeten kunnen counteren?

Fly: Je zou inderdaad verwachten dat de prefrontale cortex van de hersenen – de zone die de mens maakt tot wat hij is – in staat zou zijn om primitieve gedragingen te overrulen. Toch gebeurt dat niet. Je kunt dat als vreemd beschouwen, maar het is de realiteit.

Wordt het leger niet geschikter voor vrouwen, nu er minder fysiek zware taken komen, zoals het besturen van drones?

Fly: Technisch zou iedereen dat kunnen, maar je moet het willen doen. Vechten met drones is een heel onpersoonlijke manier om iemand te doden, maar toch is niet iedereen ertoe in staat. Een derde van de Amerikaanse dronepiloten worstelt met posttraumatische stress. Na een actie wordt nagegaan welke schade er is gemaakt en hoeveel doden er zijn gevallen. Dat gebeurt met haarscherpe beelden. Als je een terrorist uitschakelt met een drone sterft niet zelden zijn hele familie. Dat zie je.

Afstand maakt geen verschil in de perceptie van doden?

Fly: Ik geloof wel dat doden moeilijker is als je elkaar op een slagveld in de ogen moet kijken dan wanneer je oorlog als een videospel beschouwt. Met artificiële intelligentie zal het nog erger worden. AI redeneert niet op een menselijke manier. Ze zal niet aarzelen om razendsnel een trekker over te halen, wat een mens wel zou doen. Net daarom neemt het gebruik ervan toe.

Er zijn verhalen over soldaten die in loopgraven verbroederen over het front heen.

Fly: Dat is menselijk. Als je lang in ­dezelfde shit zit, ga je je op den duur meer identificeren met je tegenstanders 50 ­meter verderop dan met je groepsgenoten ver achter de ­linies. Het begrip ‘wij’ verschuift naar de andere kant van het front. Maar als je vervolgens een vriend ziet sneuvelen, kan het snel weer keren. De Russen die ­Oekraïne binnenvielen, zagen de Oekraïners aanvankelijk niet eens als vijand. Het veranderde toen ze op weerstand stuitten en verliezen begonnen te lijden. Het illustreert hoe belangrijk propaganda is om een vijandbeeld levendig te houden. De ontmenselijking van de vijand behoort tot het standaardpakket van oorlogspropaganda. Het vergemakkelijkt het doden.

Kan een militair een pacifist zijn?

Fly: Mooie vraag. Ik denk dat de grootste pacifisten militairen zijn die oorlog hebben meegemaakt en gezien hebben hoeveel ellende het veroorzaakt. Maar oorlog ­verhoogt de emoties in het kwadraat, wat verslavend kan zijn. Ik ondervond aan den lijve de euforie van het overleven in moeilijke situaties. De meeste culturen hebben grote waardering geëtaleerd voor jonge mannen die krijger of soldaat werden. Mensen hebben altijd bewondering gehad voor fysieke moed. Het versterkt de fascinatie voor oorlog en geweld.

Bent u voor of tegen een herinvoering van de dienstplicht?

Fly: Tegen. We hebben nu een professioneel en hoogtechnologisch leger. In een modern conflict kun je niets gaan doen als je amper zes weken opleiding hebt gekregen.

De Russen doen dat wel.

Fly: Ik denk niet dat België bereid is om even laks met het leven van zijn jonge mannen om te gaan. Ik vind wel dat er een vorm van tijdelijke burgerplicht voor jongeren zou mogen zijn. Burgerzin ontbreekt in onze samenleving, zeker bij de jeugd. Maar de tijd dat Defensie als een gemeenschap van hersenlozen gezien kon worden, is voorbij. Elke soldaat moet nu kritisch en onafhankelijk kunnen denken. Defensie is een doorsnede van de burgermaatschappij geworden.