In memoriam Pierre Mertens, uitvinder van het woord ‘belgitude’

In een verzorgingstehuis in Watermaal-Bosvoorde overleed Pierre Mertens. In Franstalig België een literair monstre sacré. Vlaanderen kende hem niet, tenzij van zijn processen tegen de weduwe van Leopold III en Bart De Wever.

Mertens stamt uit Sint-Agatha-Rode. Bij zijn voorouders schuilt Antwerps bloed en dat van Hollandse zeelui. Zijn Joodse moeder: biologe. Zijn vader journalist. Allebei melomanen en boekenwurmen. In de oorlog zitten ze een tijd in het verzet en vluchten dan naar Bordeaux. Terug in Brussel na de wereldbrand, scheiden ze.

Afgeleefde nozem

Pierre, nog een lettervreter die met vriendjes historische gebeurtenissen naspeelt, pendelt tussen de twee en trekt vooral naar zijn grootmoeder. Hij begint op de ULB aan Romaanse filologie, maar na een paar maanden switcht hij naar rechten. Dat werkt hij keurig af, doceert er dan in het Centrum voor Internationaal Recht en wordt later directeur van het Centrum voor Literatuursociologie.

De eloquente Mertens loopt voor ngo’s de wereld af als specialist mensenrechten. Maar altijd bouwt hij aan een parallelle carrière van romancier. Als universiteitsstudent al sappelt hij jaren aan een manuscript van ruim 2000 bladzijden over zijn jeugd. Geen uitgever lust er pap van. Mertens herwerkt de bundel tot drie aparte boeken en vindt in Parijs een uitgever voor zijn eersteling, L’Inde ou l’Amérique. Het krijgt de Prix Rossel, bij ons de belangrijkste bekroning voor Franstalige fictie. Het bevat meteen alle ingrediënten van Mertens’ erudiete, literaire handelsmerk. Verscheurde personages, een patchwork van (historische) gebeurtenissen, deels echt deels fictief, stilistische meanders, zinnen waar maar geen punt aan komt, dikwijls een ik-figuur of Mertens’ alter ego.

De uitvinder van het neologisme belgitude (‘wij zijn allemaal witte negers’ en leven in eigen land als asielzoekers) wint in 1987 de Franse Prix Médicis voor zijn roman Les éblouissements, vertaald als Begoochelingen. In de jaren negentig gaat hij regelmatig op de koffie bij Lilian Baels, de weduwe van koning Leopold III en hun zoon Alexander. Maar dan verschijnt de roman Une paix royale of Koninklijke rust. Daarmee wil de auteur de betekenis van Leopold III uitklaren. Lilian die uit een redersfamilie komt, noemt hij daarin een ‘rolmopsverkoopster’ en haar zoon een ‘oude door losbandigheid afgeleefde nozem’.

Ondraaglijk

Mertens – als kind kalkte hij ‘NON’ op Brusselse muren tijdens de koningskwestie – laat Lilian koning Boudewijn ook omschrijven als een intellectuele minkukel en een bidsprinkhaan. De prinses en haar zoon slepen de Brusselaar in Parijs – daar zit de uitgeverij – voor de rechter. Zij willen het boek uit de handel. Kloppen hun citaten? Irrelevant, beweert Mertens, dit is literatuur die met censuur clasht. Onder anderen Salman Rushdie en Milan Kundera springen voor hem in de bres. Finaal krijgen de klagers 1 frank schadevergoeding en haalt de uitgever 58 regels uit de volgende edities. De verkoop gaat door het dak en Mertens wint de Europese Jean Monnet-prijs.

Twee keer zorgt hij nog voor stennis. In 2007 zet hij Antwerps oppositieleider Bart De Wever in Knack weg als negationist. Die noemde excuses van het stadsbestuur voor de medewerking aan de Jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog ‘gratuit’. De Wever spant een proces aan, maar dat loopt wegens verjaring af met een sisser. En in 2013 komt Véronique Pirotton, een vriendin van Mertens, op een hotelkamer met geweld om het leven. Het hof van assisen – de schrijver getuigt er voor haar – pleit de verdachte, haar man en vroegere Ecolo-politicus Pierre Wesphael vrij op grond van twijfels. Voor de bourgondische en in Frankrijk geridderde Mertens – ook auteur van toneelstukken en libretto’s – is dat ondraaglijk. De hagiografie voor haar (Paysage sans Véronique) werkt hij af in zijn verzorgingstehuis, met een kwakkelende gezondheid, vol hartzeer. ‘Véronique wou mijn biografie schrijven, nu schrijf ik de hare.’