Ceci n’est pas woke: Stijn Tormans bezoekt het standbeeld ‘La Maturité’, nu het nog kan

Beter dan in de zomer van 1995 werd het nooit. Ik was achttien en was net afgezwaaid van een norbertijnencollege. De wereld lag even wijd open. Samen met een schoolkameraad trok ik op vakantie naar Rome. We waren zo arm als Job en geld voor een hotel hadden we niet. Maar een oude leraar-pater wilde wel een goed woord voor ons doen in de Eeuwige Stad: de norbertijnen hadden daar toen een gastenverblijf op de Aventijn.

Bij het ontbijt schuifelde een oude pater naar onze tafel. ‘Goeiemorgen jongelui, zegt de naam Spekpater jullie iets?’

Welja, zeker. Werenfried van Straaten was de grote man van Stichting Kerk in Nood/Oostpriesterhulp, dat hadden we op het college geleerd.

‘Hij zal zich zo meteen bij jullie voegen’, zei de pater. Een paar happen later schoof een rijzige verschijning mee aan onze tafel. Hij zette zijn pillendoos neer en informeerde naar onze plannen. Voor we die konden ontvouwen, begon hij al over de zijne. Die oogden, toegegeven, ook een stuk spectaculairder.

Hij had straks een afspraak met de paus, om een plan te bespreken waar de wereld nog van zou horen.  ‘Al die heidense naaktbeelden moeten uit het Vaticaan’, sprak de Spekpater. ‘Ze vloeken met de waarden van onze tijd. Ik zal onze Heilige Vader voorstellen om ze allemaal te verkopen.’ Met dat geld wilde hij dan priesters steunen in het Oostblok – dat het IJzeren Gordijn al zes jaar gevallen was, was hem blijkbaar ontgaan.

‘Maar die beelden horen toch bij het Vaticaan?’ opperden wij.

Zijn ogen verraadden dat hij dat maar een idiote opmerking van een paar snotneuzen vond. In New York of een ander oord van verderf zouden we ze net zo goed kunnen bekijken, zei hij. ‘Daarvoor moeten we het niet laten.’ Hij nam een pilletje uit zijn pillendoos, wij nog een hap uit onze pistolet.

***

Later nooit meer iets vernomen van de actie Brood voor Bloot – blijkbaar vond zelfs de oerconservatieve Johannes Paulus II het een krankjorum plan. Tot we vorige week, dertig jaar later, dezelfde woorden opnieuw hoorden: dit past niet meer bij de waarden van onze tijd. Niet uit de mond van een pater deze keer, maar uit die van de Brusselse regering.

Ze hadden het over La Maturité van Victor Rousseau, een van de beste beeldhouwers die dit land ooit gebaard heeft. Net achter het Centraal Station in Brussel, in de Ravensteinstraat, kijkt een oude naakte man terug op zijn leven. Hij staat daar al sinds het einde van de Eerste Wereldoorlog. Het beeld is dan ook een troost voor een gewond land. Een eresaluut aan het leven, de liefde en al haar geneugtes.

Al zit er na meer dan honderd jaar wel behoorlijk wat sleet op. Dat was ook de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen niet ontgaan. Ze vroegen aan de Brusselse regering om het te beschermen. Die weigerde dat om verschillende redenen, de merkwaardigste was: het is ‘stereotiep’, biedt ‘een patriarchale visie op sociale en familierelaties’ en het draagt ‘waarden uit die niet passen bij onze huidige samenleving’.

Het zorgde voor een woke-discussie op de sociale media. Een paar dagen later mailt Brussels staatssecretaris voor Erfgoed Ans Persoons (Vooruit) me. Maak er geen beeldenstorm van, schrijft ze. ‘Het monument van Rousseau stond al jaren te verkommeren, geen haan die ernaar kraaide. De openbare ruimte rond de Noord-Zuidverbinding is zielloos en kaal. Daarom stelde de stad Brussel landschapsarchitect Bas Smets aan om de hele as te herdenken zodat het een plek wordt waar mensen makkelijk laveren. 

Zijn voorstel: maak van de onbestemde ruimte tussen Bozar en het Centraal Station een stadsplein en plant er massaal bomen. Tot de Koninklijke Commissie de plannen onder ogen kreeg. Schandaal!  Ze dienden een aanvraag in tot bescherming bij de Brusselse regering. Niet alleen van de beeldengroep, maar van het hele mistroostige plein. Alles moet blijven zoals het ooit was (…).’

Het is niet onze eerste discussie met de Commissie, voegt ze eraan toe. ‘Ze aanvaarden wel dat waardevolle gebouwen aangepast worden aan de noden van deze tijd, maar waarom liggen ze dan zo dwars als we hetzelfde willen doen met de openbare ruimte?’

In elk geval zal de Brusselse regering La Maturité niet beschermen, stelde Persoons. Omdat het monument niet past in de nieuwe plannen en om andere redenen. Ook omdat het patriarchaal is, ja. Maar ze gaan het monument wél op de bewaarlijst zetten, herstellen en verplaatsen naar een andere plek in Brussel.

‘En aan de vele mannelijke politici die me in mijn mailbox woke-fanatisme verwijten: doe ‘s rustig, jullie kunnen op beide oren slapen. Er wordt niet aan jullie beelden, kloten of privileges geraakt. Wie het nieuws volgt, weet dat het volgende decennium heel wat vrouwenrechten opnieuw onder druk zullen komen te staan. Misschien moesten we daar eens wat meer ophef rond maken.’

Red dit standbeeld (want de Brusselse moraalridders willen het weg)

***

In afwachting daarvan stap ik naar de Koninklijke Commissie van Monumenten en Landschappen, een van de oudste en eminentste commissies van deze natie. ‘Dit is inderdaad geen woke-discussie’, reageert voorzitter Stefaan Van Acker.

‘Ons openbaar domein is overal aan het veranderen. De auto verdwijnt meer en meer uit het centrum. In de plaats willen overheden vergroenen en ontharden. Een goede zaak uiteraard, alleen maken ontwerpers vaak tabula rasa van wat er nu is. In sommige gevallen kan dat, maar hier gaat het over een bijzonder waardevol stadslandschap.

‘De Ravensteinstraat werd begin 20^e eeuw aangelegd als een nieuwe verbinding tussen de benedenstad en de bovenstad en vormt samen met de Baron Hortastraat een coherent geheel van zichten, openbare ruimte, bebouwing en kunst. Zowel landschappelijk, artistiek, architecturaal als stedenbouwkundig is de plek bijzonder waardevol. Het plantsoen met La Maturité werd als sluitstuk van de Ravensteinstraat ontworpen door stadsarchitect François Malfait en landschapsarchitect Jules Buyssens.

‘In nauw overleg met Victor Rousseau trouwens, om diens standbeeld een passend kader te bieden. Het is een unieke samenwerking van dit trio die elk binnen hun vakgebied tot de besten van hun generatie behoorden. Helaas wist het huidige ontwerp alles uit wat de drie samen maakten.’

Mag er dan niets veranderen? ‘Toch wel’, zegt Van Acker. ‘We pleiten voor evolutie. De plek ligt er door de metrowerken erbarmelijk bij en moet opgewaardeerd worden. Prima dat er meer groen komt en dat de plek aangepast wordt aan andere eisen van vandaag zoals toegankelijkheid en zachte mobiliteit. Maar hou ook rekening met de waardevolle zaken uit het verleden, zoals het plantsoen met La Maturité.  

‘Dit project is trouwens geen alleenstaand geval: overal zijn historische stadslandschappen in gevaar, van de Marollen tot het Congresplein. Of ze worden al onherroepelijk verbouwd, zoals het Vrijheidsplein. Dit is meer dan ooit bedreigd erfgoed, waar overheden nog te weinig oog voor hebben.’

‘La Maturité verplaatsen heeft dus weinig zin?’ vraag ik. ‘Inderdaad, je haalt een monument uit zijn context en weg van de plek die speciaal werd ontworpen voor het beeld. Loop vijftig meter naar boven en je ziet de monumentale trap met een fontein, die ook ontworpen werd door Malfait. En het standbeeld van Augustin Daniel Belliard, een van de stichters van dit land. Dat alles vormt een coherent geheel.’

***

Ik slenter voorbij Belliard en salueer hem in de rapte als fidele diplomaat. Wat verderop is Thomas Sennesael mensen aan het gidsen. Standbeelden zijn zijn dada, zegt hij. Ook hij vindt het godgeklaagd dat La Maturité niet voorkomt in de nieuwe plannen. ‘Niemand is tegen meer bomen of voetgangerszones. Maar als het alleen maar dat wordt, ligt er binnen de kortste keren zwerfvuil.

‘Er is meer nodig: een plek waar iets van waarde staat, wordt gerespecteerd. En dat heeft La Maturité: het behoort tot het beste wat er in dit land ooit aan kunst gemaakt is. Een symbolistisch meesterwerk uit carraramarmer – beter marmer is niet te vinden op deze planeet. Verschrikkelijk dat ze het zo hebben laten verkommeren, al kan dat een bewuste zet geweest zijn.’

Hij merkt het ook tijdens zijn gidsbeurten: mensen kijken niet door de patine. ‘Poets het op en ze denken er helemaal anders over. Je kunt voor of tegen de koning zijn, maar zelfs de grootste republikein moet bekennen dat het gezandstraalde paleis ontzag uitstraalt.’

La Maturité is niet het enige monument dat betere tijden gekend heeft. Op een paar uitzonderingen na staan al onze standbeelden te verkommeren. Dat van graaf De Theux de Meylandt, een van de oervaders van dit land, op de De ­Meeûssquare. Het magistrale La mort d’Ompdrailles van Charles Van der Stappen op de Louizalaan – zelfs de sokkel van Victor Horta is beklad. Generaal Tombeur ook: in 1916 versloeg hij de Duitsers bij Tabora, nu dreigt hij te moeten capituleren voor de heraanleg van een laan.

Op een eenzame gids na heeft niemand nog aandacht voor die oude standbeelden, zegt Sennesael. ‘Tot er iemand een – overigens terechte – ontvoogdingsstrijd begint. Dan blijkt dat standbeeld, waar niemand nog naar omkeek, plots handig om die strijd kleur te geven. Kijk naar de buurman van La Maturité, Augustin Daniel Belliard: wat zou die allemaal fout gedaan hebben?

‘Maar zo mag je niet naar het verleden kijken. In 1975 vonden ze het doodnormaal om op een vliegtuig te roken. Net zoals ze het in 2075 onbegrijpelijk zullen vinden dat wij voor 20 euro op weekend gaan naar Barcelona. Natuurlijk kijken wij vandaag anders naar de wereld, en maar goed ook. Maar dat is geen reden om artistiek waardevolle standbeelden af te schrijven.’

Daarom vindt hij het onnozel dat de regering La Maturité patriarchaal vindt. ‘De samenleving was in 1922 bijzonder patriarchaal – de schilderijen van Rubens zijn óók patriarchaal. Als Rousseau een vrouw in het midden had gezet, zou zijn project afgewezen zijn. Dat uitgerekend hij daar nu van beschuldigd wordt, is trouwens de ironie ten top: drie vierde van zijn fantastische oeuvre bestaat uit vrouwen. En ook in La Maturité staan ze glorieus te pronken.’ En niet in de schaduw, zoals op de foto van de regering-De Wever.

***

Daarnaast zijn die beelden ook de sokkels van onze westerse beschaving, zegt Sennesael. ‘Het jonge België moest zichzelf in de negentiende eeuw een identiteit bij elkaar harken. Er liep veel fout, maar er was ook veel om trots op te zijn: de snel groeiende welvaart, de liberale grondwet, de overwinningen van de sociale strijd, de vele vrijheden.

‘Van heinde en verre kwamen er vluchtelingen naar België – welk land bood hen meer kansen? Ook vandaag geniet iedereen van die welvaart. Die beelden symboliseren de waarden waarvoor we gevochten hebben. Natuurlijk zijn die niet perfect, dat maakt ze ook zwak. Net als onze democratie – alles wat waarde heeft, is weerloos. Maar toch. Waar is onze fierheid daarover? Is het allemaal te vanzelfsprekend geworden?

‘Als je die beelden wegwist onder het mom van inclusiviteit met een of andere minderheid, dreigen onze lege pleinen ingenomen te worden door beelden van culturen die minder twijfelen. Die tégen rechten voor vrouwen of homo’s zijn, bijvoorbeeld.’

Toch steekt er iets: Ans Persoons vertelde me dat in Brussel maar twee vrouwen een monument kregen, de verzetsstrijdster Gabrielle Petit en de verpleegster Edith Cavell. Alle andere beelden van vrouwen die in Brussel staan, zijn naakt en naamloos. Ook alle fonteinen zijn opgedragen aan mannen.

‘We hadden tot enkele jaren geleden geen enkel kunstwerk noch stripmuur gemaakt door een vrouw’, zei Persoons. ‘Dat heb ik kunnen veranderen. En alle nieuwe straten krijgen nu een vrouwennaam, want vroeger was 93 procent naar een man vernoemd. Geen nieuwe standbeelden, nee. Dat is toch meer iets van het verleden.’

Daar is Sennesael het niet mee eens: dit land heeft nieuwe standbeelden nodig. ‘Meer vrouwen en mensen van kleur, absoluut. Zet een Afrikaanse vrouw naast Leopold II. Dan creëer je een positief discours. Niet zoals nu zeggen dat er al ‘genoeg beelden van Rousseau staan in Brussel’. Met dat argument hebben ze in de jaren zestig zo veel Horta-erfgoed gesloopt. Ook een monument verhuizen vind ik een bijzonder slecht idee.’

Nochtans gebeurde dat vroeger ook, vertelde Persoons me, de Anspachfontein is verplaatst in 1973, die van De Brouckère in 1955. ‘Het zegt veel dat ze moet afkomen met voorbeelden van meer dan vijftig jaar geleden’, reageert Sennesael. ‘Hadden ze De Brouckère maar laten staan aan de Naamsepoort. Toen was dat een gezellige wandelboulevard, nu een lelijke plek.’

***

Ik wandel voort naar de Gutenbergsquare, de plek waar La Maturité straks wellicht zal landen. Mooie straat met statige huizen, maar wel uit het centrum. Veel toeristen slenteren hier niet rond, alleen rijke eurocraten. Ik denk aan iets wat lezers me schreven, toen ik op het web de verdediging opnam van La Maturité. ‘Je durft de voornaamste reden er niet bij schrijven: moslims willen geen naakt op straat.’

Of dat zo is? Er is munitie genoeg om te denken dat de actie Brood voor Bloot met dertig jaar vertraging begonnen is. Op het Klein-Zwitserlandplein in Elsene werd een naaktbeeld gemolesteerd en met stift een slip aangemeten. Aan het gemeentehuis van Sint-Gillis zit de Godin van De Bocq van Jef Lambeaux verstopt tussen hoge struiken en zijn monumentale reliëf De menselijke driften in het Jubelpark is maar een paar zondagen per jaar te bekijken.

Ook een hilarische Belgenmop trouwens – alsof ze in Parijs de Mona Lisa achter slot en grendel zouden steken, of in Madrid Guernica van Picasso. Officieel komt het omdat er te weinig personeel is, officieus wordt al jaren gefluisterd dat de naburige Grote Moskee er voor iets tussen zit.  

Niet alleen in Brussel lijkt de preutsheid op te rukken. Vroeger wandelden we bij de ingang van het Middelheimmuseum in Antwerpen recht op Het zotte geweld van Rik Wouters. Nu zit het wild dansende naaktbeeld wat verstopt, net als andere beelden. ‘Dat heeft niets met preutsheid te maken’, zegt Rafaëlle Lelièvre van Middelheim.

‘De nieuwe opstelling van de collectie kwam er om de beelden én het park beter tot hun recht te laten komen. Vroeger werd het park beschouwd als groene achtergrond voor de beelden. Elk jaar groeide onze collectie en zochten we voor elk beeld een goede plek tussen de andere. 

‘Maar de connectie tussen mens en natuur ontbrak, terwijl onze bezoekers heel duidelijk aangaven dat die combinatie Middelheim zo uniek maakte. Daarom zijn Het zotte geweld en andere beelden verhuisd: het staat nu op een plek waar mens en natuur al sinds de 15e eeuw met elkaar verbonden zijn. De sokkel is ook lager worden, omdat zijn eeuwige liefde Nel hem te hoog vond. Nu kan het hoofd sneller praten met het hart van de toeschouwer, zoals zij wilde.’

Om maar te zeggen: niets is wat het lijkt, jan en alleman zien wat ze willen zien. Ook in Brussel zeiden veel mensen me dat er totaal geen probleem is met naaktbeelden in gekleurde wijken, dat is niet de reden waarom La Maturité weg moet. Maar dat er geen zedenpredikers leven in dit land, dat kon niemand uitsluiten. Sommige mensen bereiken nooit La Maturité. En ze verblijven heus niet alleen in een norbertijnenklooster in het verre Rome.

In beeld: deze standbeelden van historische figuren zijn gecontesteerd