Hoe muziek mensen helpt: ‘Muziek kan een sleutel zijn tot verborgen gevoelens’

Wat kan neoklassiek betekenen voor depressieve mensen? Op welke manier kunnen ritme en zang alzheimer- en parkinsonpatiënten meer levenskwaliteit bieden? Wetenschappers verwerven steeds meer inzichten in hoe muziek de mens kan helpen.

Langzaamaan begint hersenonderzoek de wonderlijke effecten van muziek te ontrafelen. Want wonderlijk en zelfs een beetje absurd is het toch wel: we krijgen de tranen in de ogen van trillingen in de lucht, waar het spel van de noten au fond om draait.

De wetenschappelijke uitleg over de mechanismen achter de weldadige effecten is dat onze auditieve hersenschors in verbinding staat met het beloningssysteem in het brein. Vinden we muziek mooi, dan komen chemische stoffen zoals dopamines vrij in de hersengebieden die deel uitmaken van dat beloningscircuit. Liedjes die we graag horen, geven ons automatisch een gevoel van geluk. Sterker nog, door de koppeling die ontstaat met de lustcentra in ons brein, winnen we aan motivatie en energie, en gaan we beter functioneren.

Kippenvel en Aristoteles

Is music a drug? How music listening may trigger neurochemical responses in the brain luidt de titel van een paper die de muziekwetenschappers Mark Reybrouck en Edith Van Dyck, respectievelijk verbonden aan de KU Leuven en de UGent, onlangs publiceerden. Zij schrijven dat de neurale activiteit in het beloningscircuit ervoor kan zorgen dat we bij bewust luistergedrag van hedonistisch genot naar eudaimonisch plezier kunnen schakelen. Dat laatste refereert aan het eudaimonisme, de gelukzaligheidsleer die de Griekse filosoof Aristoteles ontwikkelde en waarin het streven naar geluk samenvalt met zelfrealisatie.

‘Het hedonistische luisteren mikt op het kortetermijneffect van het zintuiglijke genot, terwijl je met het eudaimonische luisteren op zoek gaat naar de meerwaarde van de muziek’, legt Mark Reybrouck uit. ‘Als je let op details zoals de manier waarop de legendarische Maria Callas in een aria een zuivere toon tot negen seconden kon aanhouden, dan beleef je eudaimonisch luisterplezier. Zoiets gaat verder dan louter muziek consumeren. Je luistert op een ander, dieper niveau. Dat je daar enige moeite voor moet doen, leidt tot een grotere neurochemische vrijgave van hormonen, zo tonen de onderzoeken aan.’

Recent ontdekten onderzoekers op functionele MRI-scans dat wie eudaimonisch luistert en daarbij ‘chills and thrills’ ervaart (vrij vertaald: kippenvel of het gevoel dat iets door merg en been gaat), een sterkere connectiviteit realiseert in het brein. Het lustcentrum gaat op dat moment grotere verbindingen aan met de auditieve cortex (het deel van de hersenschors waar informatie over wat we horen verwerkt wordt) en de prefrontale hersengebieden (waar onder meer je bewuste reacties en je morele systeem zich situeren). ‘Zodoende hebben we wetenschappelijk bewijs gevonden voor een eeuwenoud adagium, namelijk dat muziek de zeden verzacht’, oordeelt Reybrouck.

Trip met zelfinzicht

In de complexe machinerie van neurochemische reacties die op gang komt bij een intense eudaimonische luisterervaring zien Reybrouck en Van Dyck een analogie met de werking van psychedelica en hallucinogenen. Die worden al decennialang binnen de psychedelica-geassisteerde therapie (PAT) ingezet om psychotherapie te ondersteunen. Dat levert bemoedigende resultaten op bij de behandeling van depressie, levensmoeheid, posttraumatische stressstoornis en verslaving.

Steeds vaker gebruiken therapeuten muziek als aanvulling op PAT. Wanneer de muziek een synergie aangaat met de toegediende drugs, activeert die combinatie hersendelen die verband houden met emoties, autobiografische herinnering en mentale beeldvorming. Als gevolg daarvan laten de patiënten makkelijker de controle los om in hun innerlijke wereld af te dalen. Uit de studies blijkt dat ze achteraf het gevoel hadden dat de muzikale stimuli belangrijker waren dan de hallucinogenen om de emotionele ontlading en de al dan niet spirituele piekervaringen te bereiken die uiteindelijk tot meer zelfinzicht leiden.

In een studie die vorig jaar gepubliceerd werd, namen Mark Reybrouck en de Italiaanse neurowetenschapster Elvira Brattico het fenomeen ‘mindful music listening’ onder de loep. Deze benadering koppelt aandachtig en intentioneel muziek beluisteren aan mindfulness. Die combinatie kan mensen die met een depressie kampen helpen om hun emoties beter onder controle te krijgen. Dat gebeurt door, met de hulp van de therapeut, uiting te geven aan de gewaarwordingen, gedachten en emoties die ze tijdens de luistersessie ervaren.

‘Het mindful luisteren kan op die manier tot inzichten leiden in de eigen problematiek, waar soms moeilijk vat op te krijgen is’, licht Mark Reybrouck toe. ‘De muziek kan een sleutel zijn om toegang te krijgen tot verborgen gevoelens en ze meer expliciet te maken. Aandachtig naar muziek luisteren kan je in een toestand van kalme alertheid brengen, waarbij dopamines vrijkomen en mensen met psychische disfuncties hun stemmingen beter kunnen reguleren.’

Goede vriend

De samenstelling van de afspeellijsten voor de psychiatrische therapieën is cruciaal, onderstrepen de auteurs van de paper Is music a drug? Ensemblestukken, instrumentale composities of liedjes in een voor de luisteraar vreemde taal blijken het effectiefst. In de tot nu toe gebruikte playlists keren vaak neoklassieke werken terug van Ludovico Einaudi en Max Richter. Zij maken er geen geheim van meditatieve muziek te maken. Richter werkte zelfs met neurologen samen om het 8,5 uur lange album Sleep te maken. Ook minimalistische composities van Henryk Górecki en Arvo Pärt zijn in trek bij muziektherapeuten.

‘Zachte, lang aanhoudende klanken, met een laag tempo en mooie boventonen, werken het best om tot rust te komen’, weet professor Reybrouck. ‘Vraag is natuurlijk of je dat soort muziek wel moet opleggen aan bijvoorbeeld een 16-jarige metalfan. Als die daarvan gruwt, gaat hij er eerder boos dan rustig van worden. Het grootste effect boek je als de patiënt mee de voorkeursmuziek kan bepalen. Uiteraard kun je als therapeut de keuze wel wat sturen. Je kunt suggereren om muziek te selecteren die wat minder percussie en overstuurde klanken heeft. Dat mensen voor meer openstaan dan je geneigd zou zijn te denken, zien we op begrafenissen. Daar mag zelfs de stoerste blink een traantje laten. Op zo’n moment zijn mensen gevoelig voor de schoonheid van muziek die ze anders te flauw zouden vinden.’

Troost

Muziekpsycholoog Waldie Hanser van Tilburg University heeft zich recent over het fenomeen van de uitvaartmuziek gebogen en is tot enkele merkwaardige conclusies gekomen. ‘Gemiddeld genomen klinkt die muziek vaak droevig, maar toch een pak minder droevig dan ik had verwacht. Door de combinatie van een lager tempo en majeurakkoorden voelen begrafenisliedjes teder en gevoelig aan, en niet zozeer neerslachtig. Uitvaartmuziek, zo merkten we, is ook meestal akoestisch, wat een indruk van intimiteit wekt. Het lijkt echt alsof de uitvoerder dat liedje speciaal voor jou zingt op dat moment. Die elementen versterken het beeld van muziek als trooster, als een goede vriend.’

Hanser was eerder al voor zijn doctoraat op zoek gegaan naar de troostende kracht van muziek. ‘We legden de deelnemers aan het onderzoek verschillende manieren voor om jezelf te troosten: muziek beluisteren, maar ook hulp zoeken bij een ander, huilen, emo-eten, een warme douche nemen, drank, drugs en ga zo maar door.

Op de vraag waar ze het makkelijkst naar grepen als ze troost nodig hadden, scoorde muziek luisteren het hoogst, gevolgd door sociaal contact en huilen. Muziek opzetten bleek bovendien het meest troost te bieden bij de meest wezenlijke, ernstige situaties, zoals iemand verliezen, ziekte, je depressief of alleen voelen. Als je in de put zit, kunnen mensen – hoe goed bedoeld ook – soms de verkeerde dingen zeggen. Muziek stelt je nooit teleur, omdat je heel bewust kiest welke platen je op dat moment wilt beluisteren, platen waar je van houdt en een persoonlijke band mee hebt.’

Legale doping

Naast een beloningssysteem heeft ons gehoor ook een alarmfunctie. Het scant de akoestische omgeving op potentiële dreigingen of mogelijke opportuniteiten. Luisteren wordt dan copinggedrag: het laat ons toe stimuli die we schadelijk achten te vermijden en, omgekeerd, om stimuli waar we voordelen in zien op te zoeken. Luide elektronische muziek op een dancefestival, met een continue opeenvolging van harde beats, brengt ons lichaam in een toestand van verhoogde arousal, een soort alarmtoestand. Daardoor versnelt de hartslag en komen stresshormonen vrij. Veel mensen gaan ervan op de loop, maar de danslustigen op Tomorrowland vinden dat gevoel natuurlijk juist lekker. Ook sporters kunnen bewust naar die arousal en overprikkeling door muziek snakken. Als was het legale doping.

Wat bij het sporten ook kan helpen, is dat de muziek de aandacht afleidt van de inspanning en de interne prikkels die ermee gepaard gaan, zoals pijn en vermoeidheid. Dat de liedjes in de oortjes fungeren als een pijnstiller houdt wel een gevaar in voor topsporters. Als je intensief traint, moet je juist gericht zijn op de signalen die je lichaam uitstuurt. Als je pijn voelt, moet je weten wanneer je moet stoppen. Profs grijpen daarom vooral naar muziek net vóór een prestatie. Ze dient dan de arousal-regulatie. Meestal hitsen de atleten zichzelf met opzwepende songs op tot het gewenste activatieniveau. Zijn ze voor de wedstrijd gestrest, dan zijn ze eerder gebaat met kalmerende muziek.

De mogelijkheden om via muziek aan pijnbestrijding te doen fascineert wetenschappers al geruime tijd. ‘Tot nog toe leverden experimenten wisselende resultaten op, al kwam een vorig jaar gepubliceerd onderzoek in een Noors lab toch tot een opmerkelijke bevinding’, vertelt Waldie Hanser. ‘Toen de volwassen deelnemers werd gevraagd om met hun voeten mee te tikken met afgespeelde muziek reageerden ze beduidend minder op pijnstimuli. Zowel het passieve luisteren als het actieve tikken leidde de aandacht van de proefpersonen af van de pijnprikkels. Als de muziek dicht bij hun persoonlijke smaak aansloot, versterkte dat effect nog dankzij de activering van het beloningssysteem. De onderzoekers moedigen in hun conclusie dan ook aan om vaker op deze manier muziek te gebruiken bij pijnbehandelingen in klinische omgevingen.’

Terug naar de kern

In een studie, gepubliceerd in het Journal of Alzheimer’s Disease in 2021, ging Michael Thaut, een professor van de universiteit van Toronto, gespecialiseerd in muziek en hersenwetenschappen, na welk effect het had als hij mensen met een milde cognitieve beperking of alzheimer in een vroeg stadium gedurende drie weken dagelijks een uur liet luisteren naar een playlist met hun favoriete songs. Aan het begin en op het einde van het onderzoek nam hij hersenscans en legden de deelnemers een geheugentest af. Thaut stelde vast dat hun hersenen een kleine maar significante verbetering in het functioneren van hun geheugen vertoonden, terwijl enige progressie hoogst ongewoon is bij alzheimer en andere vormen van dementie. Op de scans zag de professor dat er in hun breinen nieuwe connecties tussen de verschillende hersengebieden waren ontstaan. Uit zijn research concludeerde Thaut dat muziek weliswaar niet in staat is om alzheimer te genezen, maar dat het de patiënten wel een cognitieve boost kan geven.

De hippocampus slaat muziek op in het langetermijngeheugen. Vooral de muziek die je in je jeugd raakte en begeesterde ligt diep in je brein opgeslagen. Vandaar dat de herinnering eraan, zelfs bij dementie, bewaard blijft. Opwindende muziek die je tijdens je puberteit zelf of via leeftijdsgenoten ontdekt en heel erg als ‘van jou’ beschouwt, drukt een diepe stempel op je persoonlijkheid. Ze is bepalend voor je identiteit. Dat verklaart waarom mensen met dementie weleens zeggen dat ze weer zichzelf worden als ze met de songs uit hun adolescentie geconfronteerd worden. Muziek is voor mensen met neurologische aandoeningen een manier om zich terug te verbinden met wie ze in de kern zijn.

Rasse schreden

De ziekte van Parkinson is een aandoening die de zenuwcellen aantast die de beweging van de spieren controleren. Daardoor staan de patiënten niet stevig op hun benen en verliezen ze hun wendbaarheid. Het wordt steeds duidelijker dat ritmische auditieve stimulatie (RAS) een krachtige tool is om die mensen stabieler te doen lopen. Bij RAS geven ritmische cues via een hoofdtelefoon het tempo aan waarop de patiënt zijn stappen kan afstemmen. Op die manier maakt hij aanzienlijke vorderingen in zijn stapsnelheid en -cadans, en kan hij de inspanning langer volhouden. Ook bij patiënten die revalideren na een beroerte werpt RAS vruchten af.

In een twee jaar geleden verschenen artikel concluderen wetenschappers, onder wie Michael Thaut, dat RAS zelfs effectiever werkt dan andere methodes voor fysieke rehabilitatie. Ze houden dan ook een pleidooi om de techniek nog breder in te zetten. Kan het bijvoorbeeld geïntegreerd worden in de ergotherapie bij mensen die door hersentrauma’s, multiple sclerose of veroudering met motorische stoornissen te maken hebben? Nieuw ontwikkelde apps openen perspectieven om de beschikbaarheid van RAS in ziekenhuizen en woonzorgcentra te vergroten.

ParkinSong

Ook de manier van communiceren die door neurologische aandoeningen wordt aangevreten, vaart wel bij muziektherapie. In Melbourne komt een groep van parkinsonpatiënten, ParkinSong genaamd, iedere maand bijeen om stem- en ademhalingsoefeningen te doen en in koor te zingen. Hun stemvolume en verstaanbaarheid gaan erdoor op vooruit. Een Amerikaans onderzoek wees uit dat bij koorzang de hersenen oxytocine aanmaken, een stof die bekendstaat als het knuffelhormoon en een belangrijke rol speelt bij het vormen van relaties.

Het bracht epidemioloog Mary Mittelman van de universiteit van New York op het idee om het 22-koppige koor The Unforgettables te starten. Voor de helft bestaat het uit mensen met een geheugenstoornis, voor de andere helft uit hun mantelzorgers (meestal hun levensgezellen). Die laatsten blijken ook enorm veel deugd aan de zangsessies te beleven. Ze ervaren meer sociale steun en een groter zelfvertrouwen door het samen zingen. De dirigent was bij momenten getuige van ontroerende taferelen. ‘Ik zag koppels elkaars hand vasthouden en elkaar in de ogen kijken alsof ze opnieuw verliefde pubers op hun eerste date waren.’