Expo Swedish Ecstasy in Bozar: de kunst van het trippen

De tentoonstelling Swedish Ecstasy in Bozar brengt u in hogere sferen met Zweedse kunst met een hoek af. Treed binnen in de wondere wereld van Hilma af Klint, de mystica die tussen haar seances door de abstracte kunst uitvond.

Quizvraag: was het Piet Mondriaan die de eerste volledig abstracte schilderijen maakte? Was het Kazimir Malevitsj? Of toch Wassily Kandinsky, die zelf de kroon claimde? Het juiste antwoord: geen van de drie. Al in 1906, vier jaar voor Kandinsky de figuratie loste, maakte de Zweedse Hilma af Klint (1862-1944) werken die uit louter lijnen, vormen en kleuren bestonden. Alleen maakte ze die schilderijen in het geheim, al dan niet in trance en vonden ze pas twintig jaar na haar dood in 1944 hun weg naar het publiek. Daar had ze in haar testament om verzocht, aangezien ze de tijd niet rijp achtte voor haar esoterische kunst, die tot stand kwam met de hulp van bovennatuurlijke entiteiten. ‘Alsof er een kracht door me heen ging.’

Lange tijd leek Af Klint meer een heks dan een visionaire kunstenares.

Wie een twintigste-eeuws naslagwerk over abstracte kunst uitvlooit, zal de naam Hilma af Klint nergens tegenkomen. Lange tijd werd lacherig gedaan over haar ‘niet-objectieve abstracties’, waarvan ze zelf niet precies wist wat ze voorstelden. Aanvankelijk werden haar schilderijen alleen getoond in theosofische kringen. Vanaf de jaren tachtig werden ze in het beste geval opgenomen in tentoonstellingen over cultcuriosa of modern mysticisme.

Het was alsof Af Klint – die vegetarisch was, haar hele leven single bleef en steevast in het zwart gekleed ging – meer een heks was die al eens uit zichzelf trad met verf en borstels dan een visionaire kunstenares die haar kennis van de (boven)natuurlijke wereld vertaalde naar abstracte doeken vol energie. Nochtans had ze wel degelijk schilderkunst gestudeerd aan de academie in Stockholm.

In die perceptie kwam pas verandering toen het nieuwe millennium aanbrak, en zeker toen curator Daniel Birnbaum in 2013 de retrospectieve Hilma af Klint: Pioneer of Abstraction organiseerde in het Moderna Museet in Stockholm, nota bene op het eilandje Skeppsholmen, waar de cartografe van de geest haar hele leven had doorgebracht. Het was een ongeziene hitshow die in varianten de wereld rondging, van Londen tot New York. En toen #MeToo ervoor zorgde dat er meer aandacht ging naar vrouwelijke kunstenaars, mocht Af Klint, die zich op het spiritisme had gestort na de dood van haar jongere zusje in 1888, alsnog haar plek in de kunstcanon claimen.

Schijnbaar vanuit het niets verscheen de ‘gekke’ Zweedse mystica op de bühne en in kunstkringen was plots dé vraag: is Af Klint nu écht de hogepriesteres van de abstracte kunst, en kun je dat wel zeggen van iemand tijdens haar leven alleen wat landschappen en portretten tentoonstelde?

Met enige overdrijving – dat heb je in visionaire kringen – zou je gewag kunnen maken van een heuse Hilma-hype, en die is anno 2023 nog niet overgewaaid. Regisseur Lasse Hallström draaide recent een biopic over haar, en er verscheen een nieuwe biografie, geschreven door de Duitse kunsthistorica Julia Voss. Bovendien zet Tate Modern in Londen Af Klint vanaf begin april zij aan zij met de Nederlandse meestermodernist Piet Mondriaan. Die was net als zij lid van Rudolf Steiners theosofische beweging maar begon pas vanaf 1914 abstract te schilderen. Voor de triviafetisjisten: Steiner zag Af Klints radicaal abstracte, tussen hemel en aarde bewegende werk toen hij in 1908 een lezing gaf in Stockholm, en adviseerde haar: ‘Niemand mag dit de eerste vijftig jaar zien.’

Geestverruimend

Voor ze Londen opnieuw in trance brengt, doet Af Klint voor het eerst ook België aan. Bozar Brussel om precies te zijn. Ze is de centrale figuur rond wie Swedish Ecstasy is opgebouwd, een geestverruimende expo die duidelijk maakt dat Zweden niet alleen het land van Ikea, Björn Borg en strikt rationele geesten is, maar ook van kunstenaars met een hoek af. Van in de negentiende eeuw, toen de wetenschappen dankzij Wilhelm Röntgen, Nikola Tesla, Sigmund Freud en co. voorbij de waarneembare wereld begonnen te loeren, tot in het huidige datatijdperk.

De expo, samengesteld door Daniel Birnbaum, toont enkele van Af Klints vroegste abstracte werken uit 1906-1907, waarin ze op een botanische manier haar eigen lexicon van symbolen samenstelde. Spiralen staan voor evolutie, de U voor de spirituele wereld, W voor materie, geel en roze voor vrouwelijkheid, blauw en lila voor mannelijkheid. The Ten Largest, haar meest ambitieuze cyclus, is voor Tate Modern gereserveerd, maar in Brussel ontdekt u wel haar volledige reeks Primordial Chaos, naast een selectie werken uit de serie De Zwaan en een altaarstuk dat misschien wel haar bekendste beeld is. Het had kunnen dienen als hoes voor een album van Pink Floyd of een andere psychedelische rockgroep.

‘Haar geometrisch-abstracte visie had te maken met het zoeken naar harmonie, naar het biomorfe, en ze was goed op de hoogte van wat er zich in de natuur afspeelde’, zegt Birnbaum. ‘Ze was hoogopgeleid, bestudeerde en tekende planten en bloemen, en kende de boeken van de Zweedse botanicus Carl Linnaeus. De natuur bestaat uit cellen, cirkels, spiralen. De natuur is abstract. En cyclisch. Dat “zag” Hilma. Ook zonder microscoop.’

‘Er zijn de laatste jaren al zo veel expo’s over Hilma geweest’, zegt Birnbaum, die tussen 2010 en 2018 het Moderna Museet leidde en in 2009 de Biënnale van Venetië samenstelde. ‘Dat komt omdat haar werk uniek is, en haar verhaal zo fascineert. Ze was een outsider die los van alle anderen als eerste met pure abstractie bezig was. En ja, ook omdat ze de tijdgeest meeheeft. Hilma dwong ons de kunstgeschiedenis te herschrijven. Toen Bozar contact met me opnam, wilde ik haar werk in een bredere, historische context plaatsen. Laat je niet misleiden door het cliché van de koele, blonde Zweden. Zweedse kunst heeft altijd een excentriek, extatisch en soms geschift kantje gehad.’

Gekke Strindberg

Wie ‘Zweeds, historisch en excentriek’ zegt, denkt niet alleen aan Af Klint. Ook August Strindberg springt voor de geest. De man die dankzij Fröken Julie en Een droomspel de annalen inging als een van de invloedrijkste toneelschrijvers van rond de vorige eeuwwisseling, schilderde en fotografeerde ook en was zijn leven lang met esoterie en alchemie in de weer. Hij zag zichzelf als een groot wetenschapper, zelfs al stak hij in zijn vergeefse pogingen om goud te maken geregeld zijn hand in de fik, klopte er bitter weinig van zijn uitzinnige theorieën en kreeg hij weleens geesten over de vloer. In zijn bovenkamer, maar ook in zijn flat in Stockholm die nu is ingericht als museum en waar nog altijd zijn alchemistenketel staat.

‘Hij was gek’, grijnst Birnbaum. ‘Maar alles wat hij deed, deed hij met overgave. Ook schilderen. Hij was een naturalist en impressionist die rotsen, zeeën en wolken schilderde, maar hij ging er zo in op dat het bijna abstract werd.’ Tijdens zijn turbulente leven werden Strindbergs woeste schilderijen amper au sérieux genomen. Maar ondertussen kennen ze een opwaardering, artistiek en financieel. Zo werd onlangs bij Sotheby’s een Strindberg verkocht voor 5 miljoen dollar. Dat vindt hij vanuit het rijk der geesten vast maar normaal.

Swedish Ecstasy presenteert in totaal 130 werken van Zweedse kunstenaars die, net als Af Klint en Strindberg, hun inspiratie haalden uit de geestenwereld of er tegen wil en dank ingeworpen werden. Zo zijn er fascinerende schilderijen van Carl Fredrik Hill en Ernst Josephson, postimpressionisten die anno 1880 in Frankrijk werkten. Tot ze een zenuwinzinking kregen en kunst begonnen te maken met bizarre beesten, cartooneske figuren en kinderlijke perspectieven. Kunst die later outsiderkunst zou worden gedoopt.

De expo ontsluit ook spirituele Zweedse kunst van vandaag. De in Brussel geboren Duitser Casper Höller, die al jaren in Stockholm woont, brengt u in trance met een verblindende lichtinstallatie, die u met ‘andere ogen’ naar Af Klint en co. doet kijken. De zowel plastisch als spiritueel begaafde schilderes Cecilia Edefalk, die naar eigen zeggen weleens een praatje slaat met Af Klint en Strindberg, presenteert het Bijenmeisje dat ooit aan haar verscheen.

En dan is er nog de gloednieuwe VR-installatie The Temple. Dat is een digitale interpretatie van wat Af Klints levenswerk moest worden: een spiraalvormige tempel die ‘een spirituele boodschap voor de mensheid’ uitdraagt en waarvoor ze maar liefst 193 schilderijen maakte, in verschillende series. De installatie brengt de tempel voor het eerst tot leven en laat u twaalf minuten lang door Hilma’s kosmische universum glijden. Zonder paddo’s, lsd of Zweedse xtc nog wel.