Expo: professionele kijkers kiezen hun favoriete Johannes Vermeer

Amper 37 schilderijen liet Johannes Vermeer (1632-1675) na, en daarvan zijn er nu liefst 28 te zien in het Amsterdamse Rijksmuseum. Voor Knack kozen drie professionele kijkers hun favoriete werk van de sfinx van Delft.

De geograaf (1669)

‘Wat me fascineert aan Vermeer, en waar ik verwantschap mee voel, is dat hij bij uitstek een atelierkunstenaar is. Ik fantaseer ook het liefst over de wereld van bij mij thuis. Vermeer trekt de buitenwereld naar binnen. Via het licht dat invalt vanuit telkens dezelfde hoek. Via schilderijen binnen het schilderij, die op zich al grandioos zijn als je erop inzoomt. Via bepaalde objecten. De geograaf, met zijn wetenschappelijke instrumenten en Japanse jas, is wat dat betreft bijzonder interessant. Het lijkt een huiselijk tafereel, maar het zit vol bespiegelingen over de wereld en de wetenschap.

‘Vermeer is zich zeer bewust van zijn tijd, ook al woonde hij zijn hele leven in Delft. De zeventiende eeuw is een tijd van opkomende wereldhandel en wetenschappelijke innovaties, en dat zit in dit schilderij vervat. Je moet eens de documentaire Tim’s Vermeer bekijken, over de Amerikaanse uitvinder Tim Jenison, die een Vermeer tracht na te maken met een nagebouwde camera obscura. Jenison had in een boek van David Hockney gelezen dat Vermeer die ook gebruikt zou hebben, wat hem via spiegels in staat stelde de werkelijkheid na te schilderen. Hockneys bewering zorgde voor een schok, alsof het Vermeers schilderijen toch minder maakte. Alsof men de meester had ontmaskerd.

‘Of Vermeer daadwerkelijk met een camera obscura werkte, is nooit bewezen, maar wel zeker is dat hij wetenschappelijke hulpmiddelen gebruikte. Zoals de geograaf die ook gebruikt om de wereld te verkennen vanuit zijn werkkamer. In de documentaire slaagt Tenison erin om in drie à vier maanden tijd een Vermeer te maken, maar je ziet dat het namaakschilderij géén echte Vermeer is – wat zijn genie alleen maar groter maakt.

‘Onderzoek wees ook uit dat hij vaak dingen overschilderde, wat paradoxaal is aangezien zijn composities zo perfect lijken. Onder de verstilde bovenlaag schuilt een constante zoektocht. En hoewel hij op klein formaat werkt, gebruikt hij vaak afsnijdingen, een techniek die pas populair werd na de uitvinding van de fotografie. Dat maakt zijn werk verrassend hedendaags.

‘Vroeger zag ik Vermeer als die oer- Hollandse meester die je terugflitst naar het zeventiende-eeuwse Delft, maar hij trekt zijn tijd en wereld open. De geograaf is een apart werk omdat Vermeer doorgaans vrouwen schilderde, en omdat het donkerder is, weg van de felle kleuren van het Meisje met de parel. Het moet fantastisch zijn om het te zien in het gezelschap van nog 27 andere Vermeers, maar ik weet niet of ik de expo in het Rijksmuseum ga bezoeken. De drukte – er waren al 200.000 tickets verkocht in voorverkoop – schrikt me af. Normaal hangt De geograaf in het Städel Museum in Frankfurt, en ik vind het een mooie gedachte om speciaal voor één schilderij op kunstbedevaart te trekken. Al moet ik dan natuurlijk wel mijn atelier uit en de buitenwereld in. Laat me er nog even over nadenken.’

Gezicht op Delft (1660-1661)

‘Ik sta meestal huiverachtig tegenover blockbustertentoonstellingen, zeker bij Vermeer omdat je hem het best ervaart in een sfeer van verstilling. Gezicht op Delft – een van de slechts twee exterieurs die Vermeer naliet – is een droombeeld, een ideële stad. Niet te groot of te klein. Niet te dicht of te ver. De stad verschijnt in één oogopslag, wat ik het Bernadette Soubirous- effect noem. De compositie is perfect in evenwicht, de kleuren zijn in perfecte harmonie. Maar eenmaal gevangen in dat moment laat Vermeer je blik reizen, en wordt het een ervaring van duur. Je ziet pratende mensen, er zijn de schaduwen van de architectuur, en het warme hart van de stad baadt in het zonlicht. Van daaruit rijst je blik ten hemel, en pas dan zie je die donkere wolk bovenaan, hoewel het een zomerse dag in Delft lijkt. Gaat het regenen? Heeft het net geregend? Vermeer vat je op een kantelmoment, wat spanning geeft en je tijd doet ervaren.

‘In één beeld weet hij ook de hele Hollandse republiek van de zeventiende eeuw te vatten. Er is het land. Er is het water, dat cruciaal is voor Holland. Er zijn de koopmanshuizen, de wereldse macht. En er zijn de kerken, de hemelse macht. De meeste zon valt op de Nieuwe Kerk, waar Willem de Zwijger begraven ligt, de vader des vaderlands die zich net als Vermeer als gereformeerde tot het katholicisme bekeerde. Toeval? Wellicht niet. Het is ongelooflijk hoeveel betekenissenlagen door elkaar zijn geweven. Want hoe realistisch het ook oogt, Vermeer zet de realiteit naar zijn hand, en herschikt desnoods de gebouwen om tot een perfect geheel te komen. Dat Soubirous- effect, dat plots verschijnen van een complete, verstilde wereld, is typisch voor Vermeer. Je ziet het in gesimplificeerde versie zelfs bij het Meisje met de Parel. Plots is ze daar, de perfecte schoonheid, in haar geheel. Tot je oog begint te reizen, in ruimte en tijd.

Er zijn er die Napels zien en sterven. Je kunt ook Vermeer zien, en herademen.

‘Zijn werk oogt fotografisch, omdat hij mogelijk met hulpmiddelen zoals de camera obscura werkte, maar het is stoffelijk en tactiel, vergelijkbaar met Van Eyck. De Franse schrijver Marcel Proust bezocht ooit het Mauritshuis en vond Gezicht op Delft “het mooiste schilderij ter wereld”. In zijn bekendste werk, À la recherche du temps perdu, beschrijft Proust hoe zijn hoofdpersonage, de schrijver Bergotte, breekt wanneer hij het schilderij ziet. Het doet Bergotte beseffen wat voor een beperkt kunstenaar hij is in vergelijking met de perfectie van Vermeer – waarna hij er ook fysiek aan onderdoor gaat. ‘Er zijn er die Napels zien en sterven. Je kunt ook Vermeer zien, en herademen.’

Het melkmeisje (1657-1658)

‘Het gebeurt vaak dat regisseurs naar mij komen met schilderkunstige referenties, om het palet en de toon voor een film samen te stellen. Vermeer is een naam die vaak valt. Het is een idioom dat iedereen kent. Er is dat raam, dat zijdelingse licht – het is single source window light om het in platte filmtermen te zeggen. Maar het magische is dat hij verrassende dingen laat gebeuren binnen dat beperkte, herkenbare kader. Toen het Rijksmuseum na de coronacrisis pas weer open was, ben ik op een rustige dag Het melkmeisje gaan bekijken. Ze hangt schuin voor Rembrandts Nachtwacht, maar hoewel die veel groter is, vind ik haar indrukwekkender. Als je voor haar staat, gebeurt er van alles qua kleur en detaillering. Alleen mag je niet te dicht staan. Of te ver. Je moet de juiste afstand zoeken, tot ze plots op je netvlies springt. Elk detail komt tot leven, terwijl het zo gecomponeerd en ingetogen is.

‘Hoe Vermeer dat flikt, blijft een raadsel. Gebruikte hij een camera obscura? Mogelijk, maar het staat kunstenaars vrij om alle tools te bezigen die ze nodig hebben. Ik denk vooral dat het met tijd te maken heeft. Vermeer maakte hooguit twee schilderijen per jaar, wat een grote luxe was. Ik ben er zeker van dat niet elke penseeltrek spot-on was, maar hij had de tijd om een werk te perfectioneren. In de film, waar alles snel moet gaan, krijg ik anderhalf uur voor een shot. Vermeer nam anderhalf jaar.

Regisseurs verwijzen vaak naar Vermeer om de toon van een film te omschrijven.

‘Als geboren Nederlander ontdekte ik hem op school, waar ze weleens dia’s toonden van zijn werk in de les kunstgeschiedenis. Maar zoals het beste home theater de plastische rijkdom van de bioscoop nooit kan evenaren, zo kun je Vermeer ook alleen maar ervaren door echt voor zijn schilderijen te staan. Door fysiek oogcontact te maken. Daarom hou ik vooral van zijn meest naturalistische werk. Zoals Het straatje. Je denkt: dat ken ik, daar ben ik gisteren nog voorbijgelopen. Of Het melkmeisje, een van de vroegste werken waarin hij zijn typische idioom lijkt gevonden te hebben. Je denkt haar te kennen. Je denkt die ruimte te kennen. Maar wie is ze? Waar is ze? Hij steekt dramatiek en mysterie in wat op het eerste gezicht heel natuurlijk en herkenbaar oogt. Dat is zijn genie.

‘Ik ga niet beweren dat Close geïnspireerd is door Vermeer, maar in brede zin is er wel verwantschap. Lukas Dhont en ik zochten naar dezelfde balans tussen het natuurlijke en het gecomponeerde. Zeker voor de interieurs. Er is één natuurlijke lichtbron, er is één raam, er zijn één of twee gezichten. Maar daarin wordt van alles gesuggereerd, zonder dingen door je strot te rammen.’