Zeeman met boek

Een jaar na de dood van Michaël Zeeman ligt dé wereldliteratuurgids van zijn generatie ‘Aan mijn voormalig vaderland’ in de boekhandel

Schrijver-criticus-journalist én tv-presentator Michaël Zeeman ging loeihard. Slechts vijftig werd hij. Een jaar na zijn dodelijke kanker ligt dé wereldliteratuurgids van zijn generatie ‘Aan mijn voormalig vaderland’ in de boekhandel. Zeeman bezat meer dan veertigduizend boeken en ging er prat op die ook allemaal gelezen te hebben. Flink gelogen kan dat niet zijn want in ‘Aan mijn voormalig Vaderland’ komt de hele culturele én vooral literaire wereld van de afgelopen dertig jaar aan bod. Kritisch, vlijmscherp, erudiet en met een schitterende pen geschreven.

Zeeman schreef over beeldende kunst, theater, muziek, politiek en vooral over literatuur. Van Philip Roth en Jens Christian Grøndahl tot en met Giorgio Bassani en Claudio Magris. Hij propageerde het werk van Nobelprijswinnaars als Wis?awa Szymborska, V.S. Naipaul en Orhan Pamuk. Het is een goede beslissing van de samenstellers om enkel de positieve stukken te bundelen. Een fel en doortimmerd pleidooi van meer dan 720 pagina’s waarom boeken nog zo’n grote rol spelen. Alles kan literatuur zijn. Zolang het maar inzicht geeft in het menselijk verkeer.

Zeeman was een intellectueel pur sang. Niet om in de boeken te vluchten maar om de wereld beter te begrijpen. ‘Wie over honderd, tweehonderd jaar wil achterhalen wat de toon, de sfeer is geweest van het Amerika van de tweede helft van de twintigste eeuw, kan om te beginnen vermoedelijk niets verstandigers doen dan de boeken van Philip Roth lezen’, schrijft Zeeman als aanhef van een doortimmerd essay over de bejubelde schrijver. Of Zeeman legt universele verbanden, zo over de schrijver Luigi Pirandello: ‘Indien Luigi Pirandello een tijdgenoot van ons zou zijn geweest, dan zou hij vermoedelijk aan de drugs zijn geweest of ten minste een geregeld gebruiker van Prozac. Zou hij daarenboven – en desondanks – een schrijvende tijdgenoot van ons zijn geweest, dat zou hij vast en zeker te boek hebben gestaan als ‘een bij uitstek postmodern’ auteur. Wij zijn aan een ramp ontsnapt. En hij ook’.

Of hoe de religie een rol speelt in het werk van Maxim Biller: ‘Een van de verschrikkelijkste waarheden uit de Mozaïsche wet is dat ‘de zonden der vaderen bezocht zullen worden aan de kinderen, tot in het derde en vierde geslacht’. Zo kun je uit ‘Aan mijn voormalig Vaderland’ blijven citeren.

De titel van het literatuurprogramma dat Zeeman van 1996 tot 2002 voor de VPRO maakte, ‘Zeeman met boeken’, had dan ook iets pleonastisch. Niemand kon zich Zeeman zonder boeken voorstellen. Met zijn ‘Aan mijn voormalig vaderland’ schreef hij zijn absoluut magnum opus en toont hij overduidelijk aan dat hij omtrent de eeuwwisseling één van de grootste geesten van Nederland was.

Na een zoveelste dispuut met de redactie van de Volkskrant werd hem een freelancecontract opgedrongen en werd hij correspondent in Rome. Dé stad waar hij zich helemaal kon uitleven. Maar Zeeman voelde als geen ander aan waar het intellectuele hart klopte en dus zou hij naar Berlijn verkassen. Een tumor verhinderde dit echter. Toen de chemo’s niet aansloegen, verkoos hij euthanasie.

Jan Haerynck