Van de gasaanvallen van de Grote Oorlog tot Mussolini’s opkomst en val, van Duitse slachtpartijen in Oekraïne tot diners met Himmler: weinig schrijvers wisten de wonden van Europa zo te vatten als de Italiaan Curzio Malaparte. Tot op vandaag is hij een controversiële figuur.
Honderd jaar geleden, van 27 tot 29 oktober 1922, trokken de fascistische zwarthemden van Benito Mussolini op naar Rome. Het veel beter uitgeruste Italiaanse leger had hen kunnen tegenhouden, maar koning Victor Emanuel III vreesde voor het verlies van zijn troon en voor een burgeroorlog in het instabiele Italië. Op 30 oktober bood hij Mussolini het premierschap aan. De rest is geschiedenis.
Schrijver-journalist Curzio Malaparte (1898-1957) liep mee in die befaamde Mars op Rome. Zoals velen was hij ervan overtuigd dat het fascisme het antwoord was op het wijdverbreide onbehagen dat de moderniteit had geïnstalleerd: ‘De fascistische revolutie zal autoriteit, geloof, dogma en heroïsme herstellen tegen de sceptische, kritische, rationalistische geest van de verlichting’, schreef Malaparte in 1923. Het geloof in het fascisme was in Italië aanvankelijk zo groot dat een nieuwe tijdrekening werd ingesteld met de Mars als beginpunt. De fascistische jaartelling bleef in gebruik tot Mussolini eind april 1945 in Milaan werd opgepakt en geëxecuteerd. Op dat ogenblik had Malaparte allang radicaal gebroken met het fascisme, en schreef hij twee verbijsterende romans over de ondergang van het Avondland: Kaputt (1944), over de oorlog aan het oostfront, en De huid (1949) over de Amerikaanse bezetting van Napels. Van beide romans werden de voorbije jaren nieuwe Nederlandse vertalingen gepubliceerd. Recent verscheen ook Malaparte’s indringende journalistieke verslag van de Duitse veldtocht in Rusland, De Wolga ontspringt in Europa (1943).
De Italiaanse fascisten stelden een nieuwe tijdrekening in, met de Mars als beginpunt.
Onrust en verwarring
Malaparte’s levensloop, zijn politieke keuzes, zijn persoonlijkheid en zijn werk weerspiegelen de onrust en de verwarring die in Europa heersten tijdens de eerste helft van de twintigste eeuw. Hij werd geboren als Curt Erich Suckert. Tijdens de Eerste Wereldoorlog vocht hij als vrijwilliger tegen de Duitsers en werd meermaals onderscheiden. Bij een gasaanval werden zijn longen onherstelbaar aangetast. In 1919 leidde hij het Italiaanse persbureau tijdens de onderhandelingen in Versailles. Dat jaar werd hij als cultureel attaché van Italië naar Warschau gestuurd, waar hij de bolsjewistische bezetting meemaakte. In de jaren 1920 sloot hij zich aan bij de beweging van Mussolini en verving hij zijn diplomatieke carrière definitief door een leven in de journalistiek en de literatuur.
Malaparte’s werk en persoonlijkheid waren al tijdens zijn leven controversieel. Zijn steun aan het fascisme heeft de receptie van zijn werk getekend, maar sinds enkele decennia groeit de aandacht voor de kracht en de originaliteit van zijn getuigenis. Hij was een te intelligente en te onafhankelijke geest om zich aan de discipline en de ideologie van de partij te houden. Meer dan eens werd hij op bevel van de autoriteiten gearresteerd. Tijdens de Tweede Wereldoorlog keerde hij zich van het fascisme af, en leunde hij over naar het communisme (maoïsme) en kort voor zijn dood zelfs naar het katholicisme. Zijn vijanden verweten hem een kameleon te zijn die voortdurend de kleur van zijn omgeving aannam, maar je kunt hem evengoed een anarchist noemen die de belangrijkste denkstromingen van zijn tijd op zijn manier verteerde. Het spel met zijn naam is een goed voorbeeld van die dubbelzinnigheid. Onder invloed van het fascisme en het nationalisme in de jaren 1920 italianiseerde hij zijn naam Curt tot Curzio. Malaparte – het negatief van ‘Bonaparte’ (zoals ook Il Duce werd genoemd) – betekent dan weer ‘de foute kant’. Terwijl hij zich lijkt aan te passen, benoemt Malaparte zichzelf tegelijk als een mogelijke dwarsligger.
Casa Malaparte
Malaparte hield van kracht, mannelijkheid, robuuste gezondheid en heroïsche overwinningsdrang. Zijn leven lang heeft hij Mussolini bewonderd. Daarnaast was hij een kosmopolitische dandy die graag opviel en de burgerij choqueerde. Hij was een poseur, een charmeur, een liefhebber van verfijning en van de aristocratie, en was op een haast narcistische manier begaan met zijn uiterlijk. Hij was een womanizer maar tegelijk emotioneel koel tegenover vrouwen. Sociaal behendig, niet zelden opportunistisch, onderhoudend en nieuwsgierig, maar voor anderen gesloten en ontoegankelijk. Zoals veel soldaten die op de slagvelden van de Eerste Wereldoorlog vochten, ontwikkelde hij een afstandelijk en ogenschijnlijk onverschillig pantser dat hem toeliet het harde en het wrede op te zoeken, het te observeren en te beschrijven. Precies het soort mannelijkheid dat vandaag zwaar onder vuur ligt.
Malaparte was een veelzijdige en creatieve persoonlijkheid. Hij schreef naast krantenartikels en romans ook pamfletten, satires (onder andere over Mussolini), gedichten, toneelstukken, films en essays. Op de koop toe ontwierp hij een van de merkwaardigste huizen ter wereld, zijn Casa Malaparte, geïsoleerd gebouwd op een rotspunt van het eiland Capri. Regisseur Jean-Luc Godard gebruikte het als decor voor zijn film Le mépris (1963) met Brigitte Bardot. Malaparte identificeerde zich met dat huis. Het Casa Malaparte werd een onderzeeër genoemd, een graf, een scheepswrak, een fossiel van een prehistorisch monster, een bizarre geode, een museum, een gevangenis, een altaar, een paleis, een tempel. Net zoals de schrijver is ook de villa Malaparte als architectuur onvatbaar: een verglijdend spel met categorieën, genres en betekenissen.
Kind van Europa
Al tijdens zijn leven werd Malaparte beschouwd als een bevoorrecht getuige van de grote catastrofes van zijn tijd. Hij werd geboren uit een Duitse vader en een Italiaanse moeder, werd literair gevormd, was diep doordrongen van zowel de klassieke als de moderne cultuur, met een voorliefde voor Frankrijk – op een bepaald ogenblik schreef hij alleen in het Frans. Anders gezegd: Malaparte was een kind van Europa. Als soldaat tijdens de Eerste Wereldoorlog en als oorlogscorrespondent tijdens de Tweede maakte hij de ondergang van de Europese, christelijke beschaving aan den lijve mee. Al zullen sommigen (niet ten onrechte) beweren dat hij met zijn fascistische engagement die ondergang mee heeft voltrokken.
Zijn werk is de expressie van een verscheurd en gekweld bewustzijn. Als oorlogscorrespondent voor de Italiaanse krant Corriere della Sera voegde hij zich tijdens de Tweede Wereldoorlog bij de Duitse legers op weg naar het oostfront. Daar was hij getuige van de enorme materiële, menselijke en morele verwoesting die de oorlog veroorzaakte. Wat hij zag, schreef hij neer in zijn journalistieke bijdragen gebundeld in De Wolga ontspringt in Europa en in Kaputt, de roman die hij tijdens de oorlog in stukken en brokken schreef en angstvallig voor de Duitsers verborgen hield. In de inleiding ervan schrijft hij: ‘De oorlog is het objectieve landschap van dit boek. De voornaamste held is Kaputt, een vrolijk en wreed monster. Geen enkel woord zou beter dan de harde en bijna geheimzinnige Duitse uitdrukking Kaputt (…) kunnen aanduiden wat wij voortaan zijn en wat Europa voortaan is: een hoop puin.’ Het puin van Europa als hoofdpersonage? Malaparte was en is een controversiële figuur, maar er bestaat weinig twijfel over dat hij een van de eerste auteurs was die literair uitdrukking wist te geven aan de morele en materiële afgrond waarin Europa aan het einde van de oorlog was terechtgekomen.
Voelbare ellende
In Kaputt volgen we de verteller, terwijl hij met de Duitse troepen meetrekt die in Servië, Polen, Oekraïne en Rusland dood en verderf zaaien. De verteller, die grotendeels samenvalt met Malaparte, loopt rond in Warschau en beschrijft haast lijfelijk voelbaar de ellende van het Joodse getto. Later vertelt hij hoe hij aan tafel zit met Hans Frank, de gouverneur-generaal van Polen die direct betrokken was bij de uitroeiing van de Poolse Joden, en met andere nazikopstukken zoals Heinrich Himmler. Weerzin en fascinatie lopen voortdurend in elkaar over. Wat Malaparte’s getuigenis zo aangrijpend en tegelijk beklemmend maakt, is dat hij niet wegkijkt of wegloopt. Integendeel zelfs. Hij ziet het als zijn morele opdracht om de verschrikking in de ogen te kijken, zonder van angst te verstenen.
Als chroniqueur probeert Malaparte zo veel mogelijk neutraal en op de achtergrond te blijven. Hij wil rapporteren wat hij ziet en wist zichzelf uit in zijn confrontatie met de geschiedenis. Die houding mengt hij in Kaputt met die van een zelfbewuste literator en stylist die schrijft met kennis van de klassieke en moderne literatuur en beeldende kunsten. Het boek is een afwisseling van feit en fictie, geschreven in een mix van voelbare gruwel, morbide verbeelding en een haast romantische gevoeligheid voor sferen. Wat opvalt, is Malaparte’s aandacht voor het lijden en de dood van dieren: machteloze symbolen van de zinloosheid van de oorlogsslachting, van fysieke pijn zonder verlossing.
Na de oorlog verbleef Malaparte een tijdlang in Parijs omdat het klimaat in Italië hem niet boeide. Hij bleef productief als schrijver, dichter, cineast en theatermaker. Op uitnodiging van de respectieve regeringen bezocht hij Rusland en China. Malaparte voelde zich veel minder thuis in de op consensus gebaseerde naoorlogse politiek dan in het conflictvolle interbellum. In het interbellum kwam zijn kameleontische persoonlijkheid het meest tot zijn recht: onrustig, anarchistisch, non-conformistisch en individualistisch. Precies daarom wist hij in zijn werk iets te vatten van de verwachtingen en de verwarringen van de eerste helft van de Europese twintigste eeuw, verminkt door twee oorlogen en door de politieke extremen die zich daartussen ontwikkelden. Zowel in de politiek als in de literatuur raakte Curzio Malaparte de uitersten aan: van futurist tot regionalist, van avant-gardist tot traditionalist, van fascist tot communist, van anarchist tot katholiek, van dandy tot diplomaat. Hij stierf in 1957 aan longkanker, een gevolg van de gasaanval tijdens de Eerste Wereldoorlog.
