Waarom de wereld weer massaal Albert Camus leest

Ruim zeventig jaar na het verschijnen, staat De pest van Albert Camus van Zuid-Korea tot Frankrijk en van Japan tot Italië weer in lijstjes van bestverkochte boeken. Waarom lezen we weer massaal deze klassieker?

Precies zestig jaar na zijn overlijden staat de Franse schrijver en filosoof Albert Camus weer bovenaan in de bestsellerslijstjes. Het boek ‘De pest’ (La Peste) dat in 1947 verscheen wordt opeens volop gelezen. En dat heeft natuurlijk alles te maken met het coronavirus.

Waar gaat het boek over?

In de Algerijnse stad Oran (Albert Camus werd zelf geboren in 1913 in Algerije) worden de inwoners van de ene op de andere dag opgeschrikt door dode ratten in de straten en ratten die voor hun ogen sterven. Wanneer vervolgens ook mensen ernstig ziek worden, vreest de arts Rieux dat de pest is uitgebroken.

Tot de inwoners dringt deze vreselijke realiteit moeilijker door. ‘Het kan onmogelijk de pest zijn, iedereen weet dat die verdwenen is uit het Westen’, zegt een van de inwoners. Maar ze ontkomen niet aan de gruwelijke werkelijkheid. ‘Iedereen weet dat plagen de neiging hebben telkens terug te keren in de wereld; toch vinden we het moeilijk te geloven wanneer er eentje vanuit de blauwe lucht op ons hoofd neerdaalt.’

Wanneer het aantal doden toeneemt en de stad in quarantaine geplaatst wordt, blijven de inwoners aanvankelijk redenen bedenken waarom de ziekte hen niet zal treffen. Ze blijven plannen maken voor de toekomst. Waarom zouden ze immers denken aan de pest die de toekomst juist negeert? De inwoners van Oran zagen zichzelf als vrij en niemand zal ooit vrij zijn zolang er een plaag, pest of hongersnood is, schrijft Camus.

Wanneer de maatregelen strenger worden en er meer doden vallen, beginnen de inwoners in te zien dat de catastrofe hen allemaal overkomt. De plaag doet ‘de uniekheid van individuele levens vervagen en tegelijk groeit het bewustzijn van hun kwetsbaarheid en machteloosheid om hun leven voor de toekomst te plannen.’

Slechts een enkeling doet een poging de stad te ontvluchten of zichzelf te verrijken door de illegale handel. Camus merkt dan ook op: ‘Uiteindelijk is er in de mens meer te bewonderen dan te verachten.’ Want het merendeel van de inwoners van Oran blijkt verder te kijken dan hun eigen leven en ze proberen het lijden van anderen te verzachten.

Sommigen zoeken hun heil in de kerk en geloven de priester Paneloux die denkt dat de pest een straf van God is voor de verdorvenheid van de mens. Dokter Rieux (net als Camus zelf een overtuigd atheïst) verzet zich tegen die opvatting want die veronderstelt dat het universum moreel is. ‘Wanneer hij [Rieux] een jong, onschuldig kind in zijn ziekenhuis ziet overlijden, weet hij dat lijden volledig willekeurig verdeeld wordt, het slaat nergens op, het is geen ethische kracht, het is gewoonweg absurd.’

Loopt het verhaal goed af? In zekere zin wel: na ongeveer een jaar waarin de inwoners steeds wanhopiger worden, verdwijnt de ziekte net zo snel als deze gekomen is. De inwoners vieren feest op straat, maar dokter Rieux is er niet gerust op. ‘Hij wist immers wat die juichende mensenmassa’s niet wisten: dat de pestbacil nooit voorgoed verdwijnt, maar dat ie op een dag zijn ratten weer wakker maakt en ze opnieuw uitzendt om in een gelukkige stad te sterven.’

De aantrekkingskracht van De pest

Alhoewel het boek in een andere tijd speelt en het om een andere veel dodelijkere ziekte gaat, vertoont het verhaal frappant veel overeenkomsten met de pandemie waar we nu middenin zitten: de aanvankelijke onderschatting van de ernst, het leven in quarantaine, de koortsachtige zoektocht naar een vaccin, het gescheiden worden van geliefden, de strijd die artsen en verpleegkundigen leveren, het wekelijks bijhouden en verkondigen van het aantal slachtoffers, de manier waarop mensen omgaan met hun isolatie en de onderlinge solidariteit en zelfopoffering.

Camus lijkt bijna over een profetische gave te beschikken, maar zijn analyse berust volledig op kennis. Hij verdiepte zich voor zijn boek grondig in de grote plagen en pandemieën waar de mensheid in de loop van de geschiedenis mee te maken kreeg. Er zit een soort patroon in de manier waarop mensen op zo’n rampspoed reageren. Hoe de inwoners, wanneer ze zich realiseren dat de pest nog lang aanwezig zal zijn, de moed in de schoenen voelen zinken. Ze dwingen zichzelf niet over de toekomst na te denken en ‘hun ogen altijd op de grond onder hun voeten gericht te houden’. Maar de strijd op die manier opgeven betekent meteen dat ze zichzelf beroven van de gelukkige momenten waarin ze aan een hereniging met dierbaren denken en de pest even vergeten.

Strijd tegen het kwaad

Camus schreef De pest tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Hijzelf was tijdens de oorlog actief in het verzet en het hele boek kan dan ook gelezen worden als een beschrijving van het verzet tegen het Nazisme. Maar je kan het nog breder trekken en het zien als een strijd tegen het kwaad in het algemeen. Daarom kunnen ook lezers in de hele wereld zich in het boek herkennen.

Volgens Camus heeft het menselijk leven geen enkele morele betekenis. Het universum staat volstrekt onverschillig tegenover de mens en wij leven voortdurend met een absurd doodvonnis boven ons hoofd. En tegen dat absurde moeten we ons verzetten, zegt Camus. Daarom is de gezamenlijk strijd van de inwoners van Oran tegen de ziekte, ook al maakt dit gevecht geen verschil en blijft de ziekte willekeurige slachtoffers maken, een nobele strijd. Anders geven we immers toe aan de doodstraf die ons te wachten staat.

Het is zoals de absurde held Sisyphus waar Camus in ‘De mythe van Sisyphus’ over schrijft: Sisyphus duwt zijn hele leven lang een rotsblok de heuvel op. Wanneer hij de top bereikt, rolt het rotsblok naar beneden en begint Sisyphus opnieuw. Volstrekt zinloos, maar Sisyphus is er gelukkig mee.

In ‘De pest’ gebeurt op het eerste gezicht misschien niet zoveel, maar het is tegelijk een filosofisch werk vol zinnen en thema’s die ons tot nadenken aanzetten: de zin en absurditeit van het leven, het geloof in God versus atheïsme, de strijd tegen de dood, het universele en onvermijdelijke lijden, vrijheid en het verlies van vrijheid en de solidariteit die de mens uiteindelijk door een crisis als de pest of het coronavirus heen zal helpen.