‘Waarheid minachten is veel gevaarlijker dan liegen’

In deze post-truth-tijden viert niet de leugen hoogtij maar de minachting van de waarheid. En de waarheid minachten is veel gevaarlijker dan liegen, zegt Agustín Arrieta Urtizberea, hoogleraar filosofie aan de Spaanse Universiteit van Baskenland.

Er wordt zoveel gepraat over post-truth dat het in 2016 door de Oxford Dictionary tot woord van het jaar werd uitgeroepen. Maar naar welk fenomeen verwijst dat woord precies?

In eerste instantie zou je kunnen zeggen dat men in post-truth-tijden de waarheid achter zich heeft gelaten, zoals men in de postmoderniteit de moderniteit pretendeerde te overwinnen. Maar hoe zit dat? Hebben we de waarheid achter ons gelaten?

Misleiding

Er zijn verschillende verschijnselen die met post-truth gepaard gaan. Leugens, onwetendheid, charlatanisme, desinformatie, nepnieuws, populisme, sociale media, propaganda, negationisme … Het zijn heterogene verschijnselen die samen een beeld van massale misleiding oproepen.

Maar wat post-truth het beste kenmerkt, is het gebrek aan respect voor de waarheid of de minachting ervoor. Dit kenmerk staat niet gelijk aan liegen. Liegen en de waarheid negeren zijn verschillende vormen van misleiding.

De leugenaar weet wat de waarheid is, speelt het spel van de waarheid, maar verbergt haar opzettelijk. Post-truth gaat verder. Het negeert het waarheidsspel: de waarheid wordt genegeerd.

Charlatan als oorsprong

Ik wil hier twee auteurs noemen die zich verdiepten in het fenomeen post-truth, hoewel het woord nog niet in omloop was. De meest recente van de twee is Harry G. Frankfurt.

In 2005 analyseert Frankfurt in een korte tekst getiteld On Bullshit het fenomeen charlatanisme en plaatst dit tegenover leugens. Over dit contrast wordt momenteel zeer intens gedebatteerd, bijvoorbeeld in de pragmatiek.

Deze Amerikaanse filosoof maakt zich zorgen over een figuur die in deze tijden, met verrassende wendingen in de wereld van de communicatie, steeds vaker opduikt op verschillende fora: de charlatan. De charlatan minacht de waarheid, negeert haar en stapt eroverheen. Hij praat onophoudelijk, houdt toespraken. Zijn houding is niet die van de leugenaar.

Leugenaar is altijd vervolgd

Frankfurt benadrukt dat er iets verontrustends is aan deze figuur. En dat is dat men historisch gezien minder tolerant is geweest ten opzichte van de leugenaar dan ten opzichte van andere vormen van misleiding.

De leugenaar is altijd vervolgd en gestraft (‘Gij zult geen valse getuigenis afleggen of liegen!’, luidt het katholieke gebod). De charlatan is hoogstens het voorwerp van spot geweest. Frankfurt ziet echter een vreselijke dreiging in deze figuur: bij hem begon post-truth, nog voor er een naam was voor dit fenomeen.

Hannah Arendt

Eerder (eind jaren zestig, begin jaren zeventig) schreef ook Hannah Arendt over dit fenomeen. Arendt maakt een zeer interessante analyse van de intrinsieke relatie tussen politiek en leugens, en vangt daarbij een glimp op van de nieuwe ontwikkelingen in deze relatie.

Ze stelt vast dat de leugens van haar tijd (ze houdt zich onder meer bezig met de beroemde Pentagon Papers) niet langer rond geheime vragen draaien, maar rond welbekende vragen. Ze stelt vast dat de politiek reclamestrategieën hanteert. Door die minachting voor de waarheid, zegt ze, hebben we niet langer het kompas dat nodig is om met een minimale begeleiding te kunnen bewegen en vooruit te komen in het leven.

Hitler en Stalin

Deze reclamestrategieën van de instellingen openen de deur naar nieuwe totalitaire systemen (Arendt is een groot kenner en analist van de totalitaire systemen van Hitler en Stalin).

Het is dus een reële bedreiging. Ze vindt dat de minachting gevolgen heeft voor wat ze ‘bewaarplaatsen van de waarheid’ noemt: het gerechtelijk systeem, de universiteit en het onderwijssysteem in het algemeen; de wetenschap (die, in haar woorden, mogelijk werd dankzij een verlangen naar objectiviteit) en ten slotte de journalistiek (die ze zelf ook beoefende in de zaak Adolph Eichmann).

Niet links of rechts

Er is een groot debat aan de gang over de oorsprong, wortels en evolutie van deze minachtende houding. Veel auteurs (onder meer Lee McIntyre) hebben betoogd dat deze houding geleidelijk is ideologisch verschoven: van een typisch links politiek denken (kritisch over het absolute karakter van waarheid of kennis of wetenschap), naar een denken dat met rechts is gelieerd (Trump is het grote model).

Hoe interessant dit debat ook is vanuit historisch, politiek en conceptueel oogpunt, wat echt problematisch is, is dat post-truth ons overal omringt, van onze onmiddellijke omgeving tot wat veraf is. Het is geen kwestie van links of rechts.

Minachting van de waarheid

Wat nieuw is, is niet dat je liegt of bedriegt over dit of dat. Wat nieuw is, is dat de waarheid zelf wordt geminacht. Het is verontrustend om te zien hoe arrogant onwetendheid zich manifesteert in het licht van de verbazing van de onderzoeker. Denk aan de protesten van mensen die de pandemie ontkennen, of het ontkennen van evolutieleer of klimaatverandering, of de opvattingen van anti-vaccinatiebewegingen.

Wat nieuw is, is dat de concepten waarbinnen bepaalde menselijke activiteiten ‘noodzakelijkerwijs’ draaien, geminacht worden.

Het is bijvoorbeeld niet langer een kwestie van discussiëren of een artikel of journalistiek werk min of meer objectief is (naar mijn mening een interessant, moeilijk en onvervreemdbaar debat). Nu verlamt men dergelijke reflectie met de slogan ‘objectiviteit bestaat niet’, wat de deur openzet naar een andere opvatting van ‘journalistiek’.

Natuurlijk kunnen soortgelijke reflecties en bezorgdheden worden toegepast op andere gebieden. Wat hebben we in tijden van covid en onzekerheid niet over wetenschap gehoord? Wat voor beeld van de wetenschap verspreiden de ontkenners?

Bewaarplaatsen van waarheid

We staan nu weer een trede hoger op de trap van de misleiding. Men minacht de waarheid zelf en een hele reeks concepten (“epistemische concepten” genoemd) die errond hangen: objectiviteit, consistentie, onpartijdigheid, oprechtheid, overtuigingen tegenover elkaar zetten (hypothesen of theorieën), respect voor bewijs, precisie, erkenning van feilbaarheid en het minimaliseren van fouten, zelfcorrectie …

Er zijn nu meer middelen dan ooit om op grote schaal een post-truth-omgeving uit te rollen. Onder meer nieuwe technologieën en sociale media bieden een geschikte habitat voor hun ontwikkeling.

Wat moeten we nu doen? Laten we Arendt in gedachten houden, laten we de bewaarplaatsen van de waarheid beschermen. Hoe? Door trouw te zijn aan de bovengenoemde waarden, in ieder geval bij menselijke activiteiten waar die waarden vereist zijn. Die trouw gaat natuurlijk gepaard met tal van obstakels en mislukkingen. Post-truth negeert dit alles, het speelt (of doet alsof het speelt) op een ander terrein.

Bron: The Conversation.