Voorpublicatie ‘De wereld van Clovis’: Merovingische bijen voor een Franse keizer

In ‘De wereld van Clovis’ (Ertsberg) neemt historicus Jeroen Wijnendaele de lezer mee in het kielzog van Frankische krijgers, Romeinse schrijvers en Gallische heiligen. We leren hoe een obscure jongeman genaamd Clovis erin slaagde op amper één generatie tijd met bloed en staal een nieuw domein te verwerven van de Noordzee tot de Pyreneeën. Wij bieden u hier een fragment aan.

Op 18 juni 1815 slaagde een Britse soldaat erin de mantelgesp van de Franse keizer buit te maken. Het leger van Napoleon Bonaparte was eerder bij Waterloo verslagen. De Corsicaan sloeg daarop met zijn troepen op de vlucht, met het Pruisische leger op de hielen. Nabij Genappe waren er echter problemen met de keizerlijke goederentrein, die voor belemmeringen zorgde op de dorpswegen. Franse soldaten die ondertussen achteropraakten konden op weinig genade rekenen van de Pruisen die hen inhaalden. Zodra de Pruisen Genappe naderden sloegen de Franse wagonniers op de vlucht. De keizer zag zich gedwongen hun voorbeeld te volgen en zijn waardigheidstekenen achter te laten. Napoleons mantel viel daardoor uiteindelijk in handen van Henry Percy, veldadjudant voor maarschalk en opperbevelhebber van het Britse leger Wellington. Hij ontdeed het van een gouden gesp, versierd met twee aan elkaar gekoppelde bijen. Daarna nam hij die mee naar Londen, waar hij in naam van Wellington het nieuws bracht van de geallieerde overwinning. Deze mantelgesp kan je nog steeds bewonderen op het landgoed Levenshall in Cumbria, in het noordwesten van Engeland. Als keizerlijk symbool waren de bijtjes amper tien jaar in gebruik. Maar de bron voor hun inspiratie was al meer dan dertienhonderd jaar oud.

Op twee december 1804 had Bonaparte zich eigenhandig tot keizer gekroond. Zijn transformatie van revolutionaire leider naar autocratische heerser was daarmee compleet. Maar er waren nog rekeningen te vereffenen met het verleden. De nieuwe keizer had een nieuw embleem nodig. Napoleon wou komaf maken met de fleurs-de- lys, de leliesdie tot voor kort symbool hadden gestaan voor het vorstenhuis van de Bourbons en dus het ancien régime. De gebeurtenissen van het vorige jaar hadden daarbij zeker niet geholpen. Een Bretoense leider, gesteund door een van Bonapartes eigen generaals, had een complot gesmeed om Bourbonprins Lodewijk XVIII te restaureren. Gesponsord door de Britse overheid zouden ze ruim baan voor hem maken door Napoleon te vermoorden. Het plan viel al snel in duigen en leidde tot een reeds arrestaties en executies van de betrokkenen. Maar nog belangrijker was dat Napoleon zo snel mogelijk een eigen dynastie wilde stichtten. Mocht hij vroegtijdig overlijden, wilde hij een legitieme opvolging garanderen. Daarvoor zocht hij naar middelen om zijn macht te legitimeren.

Tijdens een bijeenkomst van het Conseil d’Etat op 12 juni 1804 had Napoleon het maken  van nieuwe symbolen om zijn gezag als keizer te onderstrepen aangekaart. Onder de meest populaire voorstellen circuleerden de adelaar, de leeuw en de olifant. Aanvankelijk was er ook steun voor de haan, maar Napoleon wees die af als te nederig en te zwak. De adelaar genoot duidelijk meer steun, gezien zijn gebruik door vroegere imperia (niet in het minst dat van het oude Rome). De adelaar haalde zo de eindstreep als nieuw symbool van Frankrijk. Maar het ontbrak Napoleon nog aan een persoonlijk embleem. Een van de keizerlijke adviseurs die daarvoor het pleit won was Jean-Jacques-Régis de Cambacérès. De toenmalige hertog van Parma was eerder al consul samen met Napoleon na diens staatsgreep van 18 brumaire 1799 (9 november). In 1804 zou hij de voltooiïng overschouwen van de codificatie van Napoleons burgerlijk wetboek. Dat is nog steeds de basis van ons hedendaagse burgerlijk wetboek, maar leunde tijdens Cambacérès’ codificatie zwaar op de hervorming van het Romeins recht door keizers uit de late oudheid. Het was diezelfde historische periode waarin hij inspiratie vond voor zijn suggestie voor het nieuwe embleem van de keizer. Cambacérès wees erop dat Frankrijk kon steunen op oudere symbolen dan de fleurs-de-lys. In het penningenkabinet van de nationale bibliotheek bevond zich immers een collectie grafstukken uit de late vijfde eeuw. Ze waren halverwege de zeventiende eeuw herontdekt in Doornik. Sinds 1665 bevonden ze zich in Parijs. Onder de vele stukken waren niet minder dan driehonderd bijen. Het wetenschappelijk opgravingsrapport dat destijds opgesteld was in Doornik liet er geen twijfel over dat het graf de laatste rustplaats was van Childerik. Childerik was vader van Clovis en dus ook de vader van de man die men toen beschouwde als de eerste koning van Frankrijk. Verder teruggaan dan de Merovingische dynastie was niet mogelijk…

Merovingische pronkstukken leken de ideale munitie om de Bourbons te overtroeven. Nochtans waren bijen allesbehalve een unieke keuze. De Franse koning Lodewijk XII (1498-1515) had zich al getooid met een bijenzwermmotief en ook  de pauselijke dynastie der Barberini had sinds de zeventiende eeuw bijen opgenomen in haar wapenschild. Maar Napoleon omarmde de insecten vol enthousiasme. De bij stond al eeuwenlang symbool voor hard werken, lang leven en herrijzing. Als honingproducenten werden ze ook geassocieerd met welwillendheid. Men geloofde bovendien dat bijen nooit sliepen waardoor men ook waakzaamheid en vlijt als hun karakteristieken beschouwde. Karakteristieken die Napoleon zich maar al te graag toe-eigende. In tegenstelling tot de adelaar zou de bij voortaan het exclusieve embleem worden van de keizer en zijn naaste familie. Voor zijn keizerskroning verscheen de Corsicaan in een mantel versierd met bijen, zoals te zien in het Louvre op Jacques-Louis Davids schilderij van de plechtigheid. De bijen prijkten ook op de vlag van Elba, waarvan Napoleon kortstondig heerser was van 13 april 1814 tot 9 juni 1815. Tot op heden zijn ze nog steeds onderdeel van het wapenschild van de lokale gemeentes Campo nell’Elba, Marciana Marina en Rio en van de provincie Livorno tegenover Elba op het Italiaanse vasteland.

Napoleons keuze voor Childeriks bijtjes was zowel ironisch als gepast. Tijdens zijn leven was Childerik een relatief obscuur figuur geweest in de ruimte die nu België en Frankrijk is, zwalpend tussen rollen als Frankische krijgsheer en vertegenwoordiger van een stervend keizerlijk systeem in de verre noordelijke periferie. De ‘bijtjes’ op zijn graf hadden bovendien meer weg van cicaden of krekels en waren hoogstwaarschijnlijk bedoeld voor het leren rijtuig van zijn paard. Er was weinig vorstelijks aan.

Maar gold dat ook niet voor de authentieke Napoleon, telg van een weinig prominente Corsicaanse familie afkomstig van een eiland wier banden met Frankrijk bijzonder precair waren? Bovendien was Childeriks zoon Clovis, net zoals Napoleon, ontegensprekelijk een figuur die als heerser al tijdens zijn leven een fenomenale indruk maakte op de toenmalig bekende wereld.

Het was dan ook Clovis die het graf met zijn schatten georganiseerd had voor zijn vader. Als stichter van het eerste Franse keizerrijk had Napoleon zich geen beter voorbeeld kunnen aanmeten dan de stichter van het eerste Frankische rijk.

Jeroen W.P. Wijnendaele (1984) is auteur van ‘De wereld van Clovis’ (Ertsberg). Hij is historicus aan de Universiteit van Bonn en verbonden aan het Ghent Centre for Late Antiquity (UGent). Hij is gespecialiseerd in de geschiedenis van het Laat-Romeinse Rijk, waarover hij menig internationale publicatie schreef. Voor het grote publiek schreef hij eerder Romeinen en barbaren (2013).