Van Lolita tot Persepolis: 30 verboden boeken die u eigenlijk móét gelezen hebben (deel 1)

Sinds er boeken bestaan, lijken er verboden boeken te zijn. Vaak worden ze door de politieke of religieuze overheden in de ban geslagen, soms verstoppen ouders ze simpelweg voor hun kinderen. Knack selecteerde er 30 die nog altijd meer dan de moeite waard zijn om te lezen. Ontdek hier de eerste 5.  

–

Lees hier het volledige Verboden boeken-dossier

Pakweg vijftig jaar geleden was het eenvoudig: de boeken die zogezegd niet voor iedereen geschikt waren, stonden in de bibliotheken niet in de open rekken, maar ergens weggeborgen in een aparte ruimte. In de Provinciale Bibliotheek van Hasselt bijvoorbeeld, toen nog gevestigd in het Oud Begijnhof, was dat achter slot en grendel, in een van de huisjes. Er moest een papiertje worden ingevuld en afgegeven aan de bibliothecaris om een boek uit het verborgene te kunnen ontlenen. Tenminste: als de bibliothecaris daarmee instemde. Maar wie zijn vertrouwen kon winnen, had meteen alle spannende boeken binnen handbereik, van Turks fruit van Jan Wolkers, over De 120 dagen van Sodom of De school der losbandigheid van de markies de Sade, tot Mieke Maaikes obscene jeugd van Louis-Paul Boon. Inderdaad, het ging meestal over boeken met een erotische of ronduit pornografische inhoud.

Dezelfde ervaring had de Nederlandse auteur Gerrit Komrij met de Index Librorum Prohibitorum, de lijst van boeken die katholieken niet mochten lezen omdat de Kerk ze als verwerpelijk beschouwde: ‘Het is een zekere wegwijzer naar de ondeugd’, aldus Komrij. Lijsten met verboden boeken zijn volgens hem ‘een goudmijn van modieuze, anarchistische, ontuchtige, verkeerde, hoerige, opwindende en polemische boeken, kortom, van alle boeken die ik wou lezen’. Het kon ook zijn dat die verboden boeken ingingen tegen de heersende opvatting. Vandaar dat werk van filosofen als Spinoza, Voltaire en Montesquieu op de index stonden, naast boeken van Nicolaus Copernicus en Galileo Galilei. De index werd pas in 1966 afgeschaft.

Toen en nu

Niet alleen het Vaticaan verbood boeken, overal ter wereld gebeurde dat, en vooral door dictatoriale regimes die geen kritiek duldden. Zo moesten in de voormalige Oostbloklanden schrijvers als Aleksandr Solsjenitsyn (Sovjet-Unie), Václav Havel (Tsjechoslovakije) en György Konrád (Hongarije) hun werk clandestien of in het buitenland publiceren.

Soms ging het zelfs helemaal niet om de inhoud. In 1933 werden in nazi-Duitsland boeken op de brandstapel gegooid omdat ze geschreven waren door linkse, liberale, pacifistische en joodse schrijvers, zoals Heinrich Heine, Bertolt Brecht, Kurt Tucholsky en Heinrich Mann. Weer wel inhoudelijk omstreden is, tot op de dag van vandaag, Mein Kampf, waarin Adolf Hitler zijn ideeën over Duitsland, ras en politiek uit de doeken doet. Nog altijd verhit de vraag de gemoederen of dit werk al dan niet verboden moet worden. In 2018 verscheen een Nederlandstalige wetenschappelijke editie, die het boek in zijn historische context plaatst.

Verboden boeken zijn actueel. De jongste jaren wordt geregeld bericht over werken die in VS door schooldirecties en bibliothecarissen uit de rekken worden gehaald. Tussen juli 2021 en juli 2022, het laatste meetmoment, werden op verschillende plekken in de VS 2.532 boeken verboden van 1.261 auteurs. Het gaat om de grootste golf van censuur sinds de jaren zeventig, zegt de internationale schrijversvereniging PEN. Vaak is niet duidelijk waarom een boek wordt verbannen. Er zitten beroemde klassiekers bij, zoals De vliegeraar van de Afghaans-Amerikaanse auteur Khaled Hosseini en Het verhaal van de dienstmaagd van Margaret Atwood.

Er is iets dat in het oog springt: volgens PEN gaat 26 procent van de verboden boeken over lgbti-thema’s. Het boek dat in de VS tijdens het afgelopen schooljaar het meest werd verboden, is Gender queer: a memoir, uit 2019. Het is geschreven en geïllustreerd door Maia Kobabe, die de reis van adolescentie naar volwassenheid vertelt en onderweg genderidentiteiten en seksualiteit verkent.

Opgepast voor zere schenen

Dan zijn er nog de boeken waarin passages worden aangepast of verwijderd, omdat ze weleens kwetsend zouden kunnen overkomen, zoals vorig jaar bleek bij de heruitgave van de kinderboeken van Roald Dahl. Onder meer de woorden ‘dik’, ‘lelijk’, ‘stom’ en ‘zwart’ waren uit zijn werken verwijderd, omdat volgens de uitgever ‘de taal van de boeken niet meer van deze tijd is’.

En dan weten we niet eens welke schrijvers vandaag allemaal aan zelfcensuur doen om toch maar niet tegen zere schenen te schoppen. Niet dat dit nieuw is: Hendrik Conscience herschreef zo’n 200 jaar geleden De leeuw van Vlaanderen volgens de richtlijnen van het aartsbisdom Mechelen om niet op de index terecht te komen.

Verboden boeken zijn van alle tijden en ze bestaan in alle soorten. Sommige zijn vandaag niet meer te pruimen, andere blijven pareltjes. Knack selecteerde 30 boeken die ooit verboden waren en vandaag nog meer dan de moeite waard zijn om te lezen. Aan vijf besteden we extra aandacht, omdat ze must reads zijn, zoals dat heet. Om ze te vinden moet u tegenwoordig niet meer naar de verborgen afdeling van de bibliotheek, u kunt ze gewoon uit het open rek halen of op de kop tikken in de boekhandel. Misschien staan ze zelfs gewoon in uw boekenrek te wachten om her- of gelezen te worden. Of heeft u ze verstopt voor uw kinderen?

5 verboden boeken die u zeker gelezen moet hebben

1. Houtekiet, Gerard Walschap (1939): ‘Jack Nicholson moet Jan Houtekiet spelen’

‘Ik heb getracht te doen wat vader en moeder me geleerd hebben’, vertelde Gerard Walschap tijdens zijn laatste interview in 1986. ‘Onthoud dit goed: uitkomen voor de waarheid, niet liegen, rechtschapen zijn, niet omkoopbaar zijn, eerlijk zijn. Ik wil niet zeggen dat ik een heilige ben, maar in elk geval: ik ben geen deugniet geweest’.

Critici hadden Walschap (1898-1989) jarenlang voor heel wat ergers gebrandmerkt dan voor deugniet: hij was een ‘ketter’, auteur van ‘ongezonde lectuur voor onze Vlaamse mensen’, zoals jezuïet Emiel Janssen schreef. ‘Het levensbeeld dat hij tekent is een van ontucht: van vrijen en verleiden, zelfs na de H. Kommunie; van jaloersheid, moordpoging, dronkenschap en brandstichting.’

Het bekendste boek van Walschap is Houtekiet, dat in 1939 verscheen en dat hij zelf als zijn ‘heidense catechismus’ omschreef. ‘Het was een zeer oneigentijdse roman’, zegt de Gentse hoogleraar moderne Nederlandse literatuur Yves T’Sjoen. ‘Het gaat over Jan Houtekiet, een oermens die stroopt, de vrouwen pakt wanneer hij zin heeft en God noch gebod kent. Hij laat zich niets gelegen aan instituten als de adel, het bestuur of de kerk. Dat werd toen aanzien als te vrijmoedig. Het boek belandde op de katholieke index’, vervolgt T’Sjoen. ‘In het verzuilde Vlaanderen, waar de macht bij de katholieken lag, was dat een probleem voor de auteurs die leefden van hun pen. In het slechtste geval werd het boek niet aangekocht door de bibliotheken.’

Houtekiet is volgens T’Sjoen vandaag nog zeer de moeite waard om te lezen, en staat terecht bij de vijftig titels van de Literaire Canon van Vlaanderen. Toen Walschap stierf, was hij de meest gelauwerde auteur in Vlaanderen: hij ontving tweemaal de Driejaarlijkse Staatsprijs voor de Roman, de vijfjaarlijkse Prijs ter bekroning van een hele carrière en de Prijs der Nederlandse Letteren.

Tom Lanoye had Houtekiet graag verfilmd gezien, zei hij ooit. Jack Nicholson moest dan Jan Houtekiet spelen, Jessica Lange was Lien en Bob Rafelson de regisseur. Als het een Vlaamse productie moest zijn, wou hij de onvermijdelijke Jan Decleir in de hoofdrol casten, Antje De Boeck als Lien, en Stijn Coninckx laten regisseren. Maar u kunt Houtekiet ook lezen en uw eigen film maken, natuurlijk.

2. Lolita, Vladimir Nabokov (1955): ‘Confronterend én mooi geschreven’

Het is een van de mooiste openingszinnen uit de wereldliteratuur: ‘Lolita, mijn levenslicht, mijn lendenvuur. Mijn zonde, mijn ziel. Lo-lie-ta: de tongpunt daalt drie treden het gehemelte af en tikt bij drie tegen de tanden. Lo. Lie. Ta.’ Lolita van Vladimir Nabokov (1899-1977) is vooral bekend om het controversiële onderwerp: een literatuurprofessor van middelbare leeftijd, Humbert Humbert, vergrijpt zich aan een twaalfjarig meisje, Dolores Haze, de Lolita van de titel. ‘Ik was meteen ondersteboven toen ik het boek las’, zegt publicist en auteur Marleen Wynants, die haar masterscriptie over Lolita schreef. ‘Nabokov gebruikt een prachtige taal om de psyche van een pedofiel te beschrijven. De eerste zinnen van het boek zijn ongeëvenaard.’

De opbouw van Lolita sleept de lezer op een sluwe manier het verhaal in: uit een voorwoord van de (fictieve) psychiater John Ray weten we dat de psychisch labiele literatuurprofessor Humbert veroordeeld is voor moord. Dan volgt een lange rechtvaardiging, geschreven door Humbert nog vóór zijn rechtszaak. Daarbij spreekt hij de jury/lezer vaak rechtstreeks aan.

‘Van in het begin weet je dat de man een crimineel is en is veroordeeld’, zegt Wynants, ‘maar als je zijn manuscript leest, windt hij je helemaal om zijn vinger. Humbert legt de fout bij het slachtoffer. Hij lepelt je in dat de fascinatie van een oudere man voor een minderjarig meisje helemaal niet zo uitzonderlijk is. Dat is geen aangename, maar wel een krachtige ervaring. Het geeft inzicht in hoe verwrongen gedachten leiden tot fout gedrag.’

Heel wat gevestigde uitgeverijen weigerden Lolita te publiceren en uiteindelijk kwam de roman in 1955 uit bij Olympia Press, een Parijse uitgeverij gespecialiseerd in porno. Het werk kreeg pas veel aandacht nadat auteur Graham Greene het geliefdste boek van het jaar noemde in de traditionele eindejaarsvraagjes van de Sunday Times. Anderen omschreven Lolita als ‘pervers’ en ‘het smerigste boek dat ik ooit heb gelezen’. De herdruk werd in 1956 na een proces twee jaar lang verboden in Frankrijk, in Groot-Brittannië mocht het enige tijd niet worden ingevoerd. Later kwam het in de lijstjes à la ‘beste boeken van de eeuw’. Helemaal terecht, vindt Wynants, ‘Lolita is confronterend én mooi geschreven. Dat maakt het zo’n fantastisch boek.’

3. Slachthuis vijf, Kurt Vonnegut (1969): ‘Net die zachte humor heeft zoveel impact’

Het hoofdpersonage van de experimentele, deels autobiografische roman van de Amerikaan Kurt Vonnegut (1922-2007) Slachthuis vijf of de kinderkruistocht is Billy Pilgrim, een jonge Amerikaanse soldaat die als krijgsgevangene in een leegstaand slachthuis in Dresden belandt. Ternauwernood overleeft hij het bombardement dat de hele stad verwoest. In de jaren die volgen, probeert hij die traumatische gebeurtenis een plaats te geven. ‘Daarbij reist hij kriskras door zijn leven, want tijdens de oorlog is hij helemaal losgekomen van tijd en realiteit. Hij kan alles totaal herbeleven’, zegt acteur Peter De Graef, die jaren geleden Billy Pilgrim speelde in de theaterbewerking Poetewiet. ‘Een geweldig boek is het! Een ode aan het menselijk bewustzijn.’

De roman, die gruwelijkheden afwisselt met ironie en absurdisme, vertelt ontegensprekelijk een anti-oorlogsverhaal. Dat lag bij de publicatie in 1969, toen de uitzichtloosheid van de Vietnamoorlog steeds duidelijker werd, erg gevoelig in de Verenigde Staten. De vredesbeweging was meteen weg van Slachthuis vijf. ‘Het mooie is dat Vonnegut de oorlogsgruwel met een enorm gevoel voor milde humor beschrijft, haast vanuit een kinderlijke belangstelling. Die stijl sloot heel goed aan bij het hippiegevoel van die tijd’, zegt De Graef. ‘Dat geldt wellicht ook voor het experimentele karakter van het boek. Zowel qua vorm als inhoud heeft het lak aan de heersende literaire regels. Vergeet niet dat het hoofdpersonage op een bepaald moment naar de planeet Tralfamadore wordt ontvoerd, waar hij in een dierentuin wordt tentoongesteld.’

Patriottische conservatieven die achter de Vietnamoorlog stonden, vonden het boek een regelrechte schande. In heel wat Amerikaanse scholen en bibliotheken werd Slachthuis vijf verboden en her en der werden er zelfs een paar exemplaren verbrand. ‘Het is nochtans geen pamflet met een onderbouwde anti-oorlogstheorie’, weet De Graef. ‘Vonnegut brengt zijn boodschap eerder op een emotionele dan op een rationele manier. Net daarom waren sommigen er zo bang voor.’

4. Persepolis, Marjane Satrapi (2000): ‘Verboden door twee vijanden’

De Verenigde staten en Iran zijn niet bepaald vrienden. Het komt dan ook maar zelden voor dat hetzelfde boek in beide landen wordt verboden. Die twijfelachtige eer viel de bekroonde grafische roman Persepolis van Marjane Satrapi te beurt. Daarin schetst de auteur haar jeugd in Iran onder het islamitische regime, haar studietijd in het Westen en uiteindelijk de terugkeer naar haar vaderland. Het verhaal, dat tussen 2000 en 2003 in vier delen werd uitgebracht door een Franse uitgeverij, is nog altijd een wereldwijde bestseller.

Aanvankelijk leek de publicatie de Iraanse overheid te ontgaan. ‘Maar toen de verfilming in 2007 voor een prijs werd genomineerd op het filmfestival van Cannes, reageerde het regime plots woedend, omdat het land voor het oog van de wereld in een negatief daglicht kwam te staan’, zegt Chris Bulcaen, stripkenner en medewerker bij de opleiding Taal- en Letterkunde van de UGent. ‘Ook de afbeeldingen van God – al wordt in het midden gelaten om welke god het gaat – en de zware kritiek op de hijab-verplichting waren Iran een doorn in het oog. Zowel de animatiefilm als het boek is er sindsdien verboden.’ Tijdens de zogenaamde Groene Revolutie van 2009 werden met toestemming van Satrapi beelden uit Persepolis gebruikt om het relaas van de protesten te doen. Ook na de dood van Mahsa Amini (de Iraanse die in 2022 stierf na aanhouding door de zedenpolitie, nvdr.) werd Persepolis geregeld geciteerd.

In de Verenigde Staten wordt het boek om heel andere redenen uit sommige scholen en bibliotheken geweerd, voor het eerst in Chicago in 2013. ‘Op zich begrijp ik dat er over een geschikte leeftijdsgrens wordt nagedacht’, zegt Bulcaen. ‘Er staan een paar heel expliciete tekeningen in van mensen die zweepslagen krijgen of met een strijkijzer worden verbrand. Dat er in Chicago zo zwaar tegen het verbod werd geprotesteerd, kwam vooral doordat die beslissing zonder inspraak was opgelegd.’ Daarna werden in de VS nog tientallen al dan niet succesvolle pogingen ondernomen om Persepolis te verbieden. Niet alleen wegens de afbeelding van folteringen, maar ook voor het ‘grove taalgebruik’ en omdat er een (weinig onthullende) sekspassage in voorkomt.

5. Vladimir Sorokin, Dag van de oppritsjnik (2006): ‘Berucht vanwege zijn voorspellende waarde’

Sommige auteurs lijken geboren om te provoceren. Vladimir Sorokin (67) verzekert zijn publiek dat, wat hem betreft, het tegendeel waar is. ‘Ik vestig zo min mogelijk de aandacht op wat ik doe. Ik observeer en stel vragen.’

Nochtans geldt Sorokin als het enfant terrible van de Russische letteren. Zelfs in de Gorbatsjov-jaren waren Sorokins boeken onpubliceerbaar. Zijn debuutroman De rij is een boek in dialogen, waarbij Sovjetburgers doelloos in een eindeloze rij staan. Berucht is ook De wedstrijd, een reeks kortverhalen in droge sociaal-realistische stijl die uitmonden in orgieën vol incest, geweld en rondvliegende uitwerpselen.

Ook met andere boeken zorgde Sorokin voor controverse. In 1999 publiceerde hij Het blauwe spek, een roman waarin een kloon van voormalig Sovjetleider Nikita Chroestsjov anale seks heeft met een kloon van Jozef Stalin. Over controverse gesproken: in 2002 bouwde een Poetingezinde beweging een groot toilet voor het Bolsjojtheater, waar Sorokins boeken uit protest werden ingeworpen.

Zijn absolute meesterwerk is De dag van de opritsjnik, uit 2006. Daarin beschrijft Sorokin hoe Rusland in 2028 geregeerd wordt door een tsaar, bijgestaan door een bloeddorstige geheime politie. Oekraïne is volledig geannexeerd en zondaars worden als vanouds op straat gegeseld. De roman werd berucht omwille van zijn voorspellende waarde. ‘Het is veruit zijn meest toegankelijke roman,’ beaamt Steven Van Ammel, boekhandelaar bij Passa Porta en mogelijks ’s lands grootste Sorokinfan. ‘Elke schrijver wordt na verloop van tijd geassocieerd met hoogstens een of twee boeken. Bij Sorokin zal dat over honderd jaar De Dag van de opritsjnik zijn.’

In december 2022 raakte bekend dat Sorokin gebannen werd uit de Moskouse bibliotheken. Hij zit daarmee in hetzelfde schuitje als George Orwell en Stephen King. ‘Ik ben trots dat ik met hen op een lijst mag staan,’ zei Sorokin daarover bij zijn passage, eind maart, op het Passa Porta Festival in Brussel. Enkele dagen voor het begin van de Russische invasie in Oekraïne ruilde Sorokin Moskou voor Berlijn. Mogelijks voorgoed.

Ontdek in 6 afleveringen waarom u zich de 30 verboden boeken niet mag laten afpakken.

Reeds verschenen:
– Van J.K. Rowling tot Pablo Neruda: 30 verboden boeken die u móét gelezen hebben (deel 2)

– Van ‘Turks Fruit’ tot ‘Onderworpen’: 30 verboden boeken die u móét gelezen hebben (deel 3)

– Van ‘American psycho’ tot ‘Riskante relaties’: 30 verboden boeken die u móét gelezen hebben (deel 4)

– Van ‘Mieke Maaike’ tot ‘De Griezels’: 30 verboden boeken die u móét gelezen hebben (deel 5)