Tocqueville integraal in het Nederlands

‘Over de democratie in Amerika’ heeft vandaag nog niets aan betekenis ingeboet, aldus Patrick Stouthuysen én deBuren dat nu donderdag een debat wijdt aan het baanbrekend werk.

In 1831 bezocht de 26-jarige Alexis de Tocqueville, een telg uit een oud Normandisch adellijk geslacht, samen met Gustave de Beaumont de nog jonge Verenigde Staten van Amerika. Daar moesten ze in opdracht van de Franse Julimonarchie het penitentiair systeem onderzoeken. Beide heren schreven daar een rapport over, maar zijn vandaag vooral bekend van de ‘neveneffecten’ van die reis.

In 1835 en 1840 schreef Tocqueville namelijk met respectievelijk deel 1 en 2 van ‘De la démocratie en Amérique’ het volgens velen belangrijkste politiek-filosofische werk sinds ‘Il Principe’ van Machiavelli. Hij kijkt erin door een liberale bril naar de Amerikaanse samenleving en het Amerikaanse democratische politieke systeem. Op dat ogenblik enig in zijn soort en in Europa door sommigen gezien als lichtend voorbeeld, door anderen als een doemscenario. Vooral aan het tweede deel, waarin Tocqueville de democratische samenleving op een filosofische wijze analyseert, heeft hij zijn visionaire imago te danken.

Volgens professor Patrick Stouthuysen van de Vrije Universiteit Brussel, die in 2008 met ‘Alexis de Tocqueville over de democratie in Amerika’ dit werk van Tocqueville samenvattend vertaalde, doen de profetische gaven die velen Tocqueville toekennen echter afbreuk aan de echte, tijdloze kwaliteiten van zijn werk. “Dit is de eerste sociaal-wetenschappelijke analyse van de moderne democratie. Tocqueville leert ons de dynamiek van samenlevingen te begrijpen.” En hij deed dat als een socioloog, met de nodige afstand ten aanzien van zijn studieobject en aan de hand van een voor de sociale wetenschappen nog steeds relevante benadering.

Uiteraard zijn er ook de filosofische ideeën over de democratie, de analyse van dat politiek systeem in Amerika en de spiegel die hij Europa en in het bijzonder zijn eigen woelige Frankrijk daarmee voorhield. Tocqueville was immers als adellijke jongeman getekend door de Franse Revolutie – een voor hem rampzalige poging tot democratie die op een haar na het leven aan zijn ouders kostte – en als politicus gepokt en gemazeld in drie verschillende politieke systemen – de Julimonarchie, de Tweede Republiek en het Tweede Keizerrijk onder Napoleon III.

Essentieel in zijn kijk op de Amerikaanse democratie is dat Tocqueville als theoretische grondlegger van het politieke liberalisme naar eigen zeggen vrijheid als grootste passie had, en hij in zijn analyses zocht naar hoe die vrijheid zich verhoudt tot gelijkheid. De inleiding opende Tocqueville met “van alle nieuwe dingen die mijn aandacht trokken tijdens mijn verblijf in de VS, maakte niets zo’n sterke indruk op mij als de gelijkheid in bestaanscondities”.

Het gelijkheidsprincipe beschouwde Tocqueville als de aanzet tot alle andere democratische feiten. Toch zag hij dat het af en toe moest botsen met het vrijheidsbeginsel. Hij waarschuwde bijvoorbeeld voor nivellering – de hogere klassen die zich gaan aanpassen aan de lagere klassen in plaats van omgekeerd. Een begrip dat in onderwijsmiddens vandaag vaak wordt aangehaald wanneer een minister van onderwijs bijzonder enthousiast het pad der democratisering verder wil exploreren.

Hij waarschuwde ook voor de almacht van de meerderheid, die zich te vaak in de plaats stelt van haar afgevaardigden en hen een dwingende gedragslijn voorschrijft, met een electorale afstraffing als stok achter de deur. Op dit ogenblik wordt in de VS de Republikeinse Partij op die manier gegijzeld door de Tea Party. En dat in België Vlaamse en Waalse politici de politieke loopgraven frequenteren, gewapend met het grote gelijk en vooral met de hete adem in de nek van de eigen achterban en mogelijke, nakende verkiezingen, hoeft niet langer een betoog.

Het is verwonderlijk dat er niet eerder een integrale vertaling van dit klassieke politiek-filosofische werk in het Nederlands is verschenen. Maar nu ze er is, kan er net zo goed stevig gedebatteerd worden over hoe actueel het nu echt is. En dat zijn Universiteit Leiden, Vrije Universiteit Brussel en het Vlaams-Nederlands Huis deBuren donderdag 28 april van plan.

Jeroen Bert