Roman ‘Jaws’ viert veertigste verjaardag

De bestseller van Peter Benchley lag aan de basis van Steven Spielbergs gelijknamige succesfilm uit 1975. Samen waren ze mede verantwoordelijk voor de kwalijke reputatie van de witte haai.

“A mindless eating machine,” zo wordt de verder ook duivels genoemde witte haai in de trailer van ‘Jaws’ aangekondigd. Het vat uitstekend het beeld samen dat Spielberg in zijn doorbraakfilm schetst van de mensenhaai, zoals de witte haai vaak wordt genoemd. De film en het beeld van de haai baseerde Spielberg op het boek van Benchley, dat iets meer dan een jaar eerder, in februari 1974 was uitgegeven.

Uitgekiende lanceerstrategie

Benchleys ‘Jaws’ was meteen een grote hit, met dank aan een zorgvuldig uitgekiende lanceerstrategie. Het boek werd vóór publicatie verdeeld in leesclubs, zoals de Book of the Month Club. Ook de filmrechten waren al verkocht, aan Richard D. Zanuck en David Brown van Universal Pictures, voor het boek in de boekhandel lag, iets wat sterk werd uitgespeeld in de promotiecampagne. En er werd vermoedelijk ook een beetje vals gespeeld. Om het boek op de bestsellerlijst in Californië te krijgen, kochten Zanuck en Brown honderden exemplaren die ze nadien als relatiegeschenken uitdeelden. De promotie voor de film was toen dus ook al begonnen.

Groentje

De pers was niet bepaald enthousiast, maar Steven Spielberg, een 26-jarig groentje van wie de eerste langspeelfilm nog in de zalen moest komen, was wild van het boek. Hij ijverde om het project binnen te halen, ook al vond hij de personages aanvankelijk onsympathiek en wou hij de haai zien winnen. In samenwerking met Benchley, die coscenarist werd, maakte Spielberg er een vrij getrouwe verfilming van, op meer filmische dialogen (“You’re gonna need a bigger boat”), de obligate geschrapte scènes en een klemtoonverschuiving na. Zo verdwenen de onderlinge troubles van de personages bijvoorbeeld naar de achtergrond. En niet te vergeten, met het thema van componist John Williams in het collectieve brein genesteld, is het zwemmen in de zee sinds 1975 niet meer zoals voorheen.

Een bestseller in 1974, een kaskraker in 1975… Het lijkt wel alsof de totstandkoming van ‘Jaws’ van een leien dakje liep, maar niets is minder waar. Benchley schreef het boek eigenlijk in opdracht van uitgever Tom Congdon van uitgeverij Doubleday, nadat deze zijn non-fictievoorstellen had afgewezen. Hetzelfde lot was bestemd voor de eerste versies van het boek. Benchley, die als journalist en gewezen speechschrijver van president Lyndon Johnson gewoon was om voor de kost te schrijven, begon telkens braafjes opnieuw en leverde het definitieve manuscript pas af in januari 2014. Maar toen was er nog steeds geen titel waar Benchley en/of Congdon genoegen mee namen. ‘Jaws’ kwam pas op de valreep uit de bus, vlak voor het manuscript naar de drukker werd gestuurd. Er waren zo’n kleine honderd alternatieve titels in de running, waaronder ‘What Have We Done?’, ‘The Fish’ en ‘The Shark of Shimmo’. Dan bekt ‘Jaws’ toch wel beter.

Mechanische haai

De verfilming van het boek ging al even moeizaam. Vooral de mechanische haai wilde maar niet meewerken. Lange tijd werd gedacht dat de film nooit zou afgeraken en dat Spielbergs prille carrière zou eindigen nog voor ze goed en wel was begonnen. Zoals we weten draaide het voor beide heren uiteindelijk heel goed uit.

De haai verging het nadien minder goed. Niet dat de witte haai vóór ‘Jaws’ als een sympathieke creatuur met hoog knuffelgehalte werd beschouwd, maar de slechte reputatie van mensenverslindende vreetmachine heeft het dier toch aan boek en film te danken. Dat besefte Benchley eveneens. Hij had zelf nooit gedacht dat zijn boek zo’n succes zou hebben en dat zijn portrettering van de witte haai zo’n weerklank zou kennen. Na nog zeven andere romans wierp Benchley zich op als voorvechter van de haai, die een belangrijke rol speelt in het mariene ecosysteem. Van 1994 tot 2005, een jaar voor zijn dood, publiceerde Benchley alleen nog non-fictie over de met uitsterven bedreigde haai. “De haai in een update van ‘Jaws’ zou geen slechterik kunnen zijn, het zou een slachtoffer zijn,” schreef Benchley in het voorwoord van ‘Ocean Planet: Writings and Images of the Sea’ bij wijze van wiedergutmachung.

Jeroen Bert