Recensie ‘Odyssee: Fernweh’ van Jan Cremer: “Hij, Jan Cremer”

Cremer had het schandaal natuurlijk zelf veroorzaakt. Sterker nog, waar hij kon, had hij de vlammen flink aangewakkerd. Maar het was uiteraard nooit zijn bedoeling geweest dat de kritiek aan de inhoud van zijn werken voorbij zou gaan. Dat Ik, Jan Cremer behalve een provocerende schelmenroman ook een slimme parodie was op het naoorlogse Europa, was echter nauwelijks iemand opgevallen. En dat De Hunnen een confronterend beeld schetste van de bepaald niet heldhaftige houding van de Nederlanders tijdens de Tweede Wereldoorlog en en passant de troosteloze voorspelling deed van een wereld die in een permanente oorlog verwikkeld zou zijn, was een conclusie waar de meeste jeremiades over de overtollige hoeveelheid seks en geweld in de trilogie niet aan toekwamen. Dat neemt niet weg dat de provocatie van Jan Cremer een provocatie is van onze ervaring van de geschiedenis: De Hunnen is een ontluistering van het Nederlandse oorlogsverleden; de inmiddels driedelige Ik, Jan Cremer-reeks gaat de confrontatie aan met het zogenaamde wonder van de wederopbouw.

Ook Fernweh zoekt een plek in die provocerende literaire geschiedschrijving. Helemaal in het begin van het boek waarschuwt Cremer de lezer bijvoorbeeld dat hij weliswaar vele jaren is bezig geweest met het verzamelen van informatie over zijn familie van vaderskant, maar dat men van hem geen al te grote accuratesse mag verwachten: ‘Ik ben geen historicus.’

Godzijdank, denkt de verwoede Cremer-lezer dan, maar het opmerkelijke van Fernweh is dat Cremer hier veel meer historicus is dan in enig ander boek. Dat ligt vermoedelijk deels aan het feit dat hij het verhaal van zijn vader probeert te reconstrueren, een man die hij eigenlijk nooit heeft gekend. Uitgebreid citeert hij uit brieven en reisverslagen. Minutieus brengt hij de vele trektochten en escapades van de oude Cremer in kaart. Maar hoewel er ongetwijfeld van alles door Cremer junior bij verzonnen is, kom je er als lezer deze keer niet achter waar er een loopje met de werkelijkheid wordt genomen. De oude Cremer komt naar voren als een joviale losbol die leed aan een ongeneeslijke vorm van reislust. Zelden kon hij langer dan een paar maanden op dezelfde plek vertoeven. Als het enigszins kon, gooide hij zijn winkel in elektronicatoebehoren dicht en nam de trein. Of hij overtuigde een redactie van een krant om hem op reportage te sturen naar een ver buitenland. Tijdens die reizen ontpopte hij zich als een aspirerend schrijver, een botanist, een vlinderaar en een onverbeterlijke rokkenjager. Maar al brengt dat weinig standvastige gedrag hem regelmatig in de problemen, echt provocerend is die levenswandel lange tijd niet. Cremer verwondert zich er bijvoorbeeld over dat zijn vader de Spaanse Burgeroorlog van zeer nabij meemaakt, maar er geen woord over schrijft.

Dat verandert tijdens de Tweede Wereldoorlog als Cremer sr. in een ziedend gedicht met NSB-voorman Anton Mussert afrekent. In diezelfde tijd wordt hem zijn persoonsbewijs afgenomen. Hij wordt gezien als een ‘vijand van het Derde Rijk’. In het roddelcircuit wordt ook al druk gesproken over de ‘alles onthullende roman’ waar hij aan zou werken. Dat boek was er inderdaad, maar met spijt in het hart moet Cremer toegeven dat het een ‘bijna onverteerbare, niet te verkroppen teleurstelling’ is dat dit manuscript – ‘deze misschien wel “onverbiddelijke bestseller”‘ – jarenlang in zijn bezit is geweest, maar op een goede dag spoorloos verdwenen bleek te zijn.

Hoeveel Jan Cremer vervolgens ook nog over zijn vader te weten komt, Fernweh komt het verlies van het manuscript nooit meer te boven. Of laat me dit anders formuleren. Dit eerste deel van de Odyssee-cyclus blijft ondanks het ontbreken van het belangrijkste stuk van de puzzel namelijk een uiterst lezenswaardig boek. Voor wie De Hunnen kent, biedt Fernweh onmisbare informatie. Maar wie slechts wat heeft gebladerd in het schandaalsucces uit 1964, of wie het universum van Cremer zelfs voor het eerst betreedt, krijgt weinig handvaten aangereikt om het schrijverschap van Jan Cremer naar waarde te schatten. Daarvoor is de poging om reeds een ‘Jan Cremer’ aan te wijzen aan een hogere tak van de stamboom te weinig substantieel. Natuurlijk is senior een even weinig aangepaste figuur. Vermoedelijk is hij zelfs een veel grotere rokkenjager. En aan literaire ambities ontbrak het hem ook niet. Maar dat hij een even behendige manipulator van de geschiedenis zou zijn, blijft slechts een suggestie. En dat is jammer. Onvermijdelijk ook. Het zou bijvoorbeeld geen pas hebben gegeven als Cremer het verloren gegane manuscript van zijn vader zou hebben gefantaseerd. Want Jan Cremer mag dan geen historicus zijn, om de geschiedenis effectief te kunnen manipuleren, moet die geschiedenis wel gerespecteerd worden.

Matthijs de Ridder