Nu alle ogen op Oekraïne zijn gericht, groeit ook de nieuwsgierigheid naar de vaak politiek beladen Oekraïense literatuur. Ook in Vlaanderen, waar het zoeken is naar Nederlandse vertalingen.
De geschiedenis van een land als Oekraïne sijpelt onvermijdelijk in de literatuur door’, zegt Eric Metz, docent vertaalwetenschap (Universiteit van Amsterdam) en redactielid van het Tijdschrift voor Slavische Literatuur. ‘Op 31 maart vindt in Amsterdam een Oekraïense literaire avond plaats. Sommige organisatoren vinden dat het dan vooral niet over politiek mag gaan. Maar dat is zo goed als onmogelijk. Oekraïense literatuur ís politiek.’
Vooral de lange strijd voor nationale onafhankelijkheid heeft een onuitwisbare stempel op Oekraïense fictie gedrukt. ‘Juist door die strijd werd Oekraïne, misschien meer dan welke andere natie ook in de voormalige Sovjet-Unie en eerder binnen het Russische keizerrijk, geconfronteerd met een consequente onderdrukking van elke uiting van nationalisme, op politiek maar ook op cultureel gebied’, schrijft de vooraanstaande Oekraïense professor Slavische taal- en letterkunde Vitali Tsjernetsky in een essay voor Tijdschrift voor Slavische Literatuur. Het gevolg was dat de Oekraïense cultuur en taal lange tijd werden geloochend. In de jaren 1860 verbood de Russische regering het Oekraïens zelfs helemaal.
De lange onafhankelijkheidsstrijd heeft nog altijd grote impact op de literatuur.
De strijd voor onafhankelijkheid en de onderdrukking van de Oekraïense cultuur brachten niet alleen een grote liefde voor de (literaire) taal teweeg, maar zijn tot op vandaag ook cruciale thema’s in de Oekraïense literatuur. ‘Veel romans gaan over culturele identiteit, of het verwerken van het Sovjetverleden’, weet Metz. ‘Dat zie je bijvoorbeeld bij de populaire schrijver Joeri Androechovitsj, die in zijn romans op soms carnavaleske wijze in het verleden duikt.’
Naast literatuur in de landstaal worden er in Oekraïne ook heel wat boeken in het Russisch gepubliceerd. Sommige Oekraïense auteurs schrijven zelfs afwisselend in het Oekraïens en het Russisch. ‘Alleen al de keuze voor een van die talen lijkt een politiek statement te zijn, maar dat is het niet altijd’, zegt Metz. ‘De succesvolle romanschrijver Andrej Koerkov, bijvoorbeeld, schrijft altijd in het Russisch terwijl hij duidelijk pro- Oekraïens en pro-Europees is.’
Eén vertaler
Een kleine rondvraag bij Vlaamse boekhandelaars leert dat er sinds het begin van de oorlog meer vraag is naar Oekraïense romans. Klanten arriveren met een papiertje waarop ze een gegoogelde titel of auteur hebben neergekrabbeld, maar vaak stappen ze weer naar buiten met Aleksandra, het Nederlandstalige debuut van de Oekraïens-Nederlandse Lisa Weeda. Dat komt doordat er amper Nederlandse vertalingen van Oekraïense romans te vinden zijn. ‘Voor literaire evenementen of tijdschriften worden er soms wel fragmenten, korte verhalen of gedichten vertaald, maar we hebben tot 2009 moeten wachten voor de eerste roman een Nederlandse vertaling kreeg. Veldonderzoek naar Oekraïense seks van Oksana Zaboezjko was dat’, weet Eric Metz. ‘De reden is simpel: er zijn zo goed als geen vertalers, want in Vlaanderen en Nederland kun je geen Oekraïens studeren. Die roman van Zaboesjka is in het Nederlands verschenen dankzij een vertaalster Russisch die met een Oekraïense vriendin heeft samengewerkt.’ Maar er is hoop: een van Metz’ oud- studenten, Tobias Wals, is na zijn studie Russisch naar Oekraïne getrokken om er de landstaal te leren. Sindsdien heeft hij al twee romans in het Nederlands vertaald, waardoor de teller nu op drie staat.
Ondertussen is er in Oekraïne een nieuwe generatie schrijvers opgestaan die zich de Sovjettijd amper kan herinneren, maar er toch op de een of andere manier over blijft schrijven. De Euromajdan, de protesten die eind 2013 uitbraken toen bekend werd dat Oekraïne het associatieverdrag met de Europese Unie niet zou ondertekenen, heeft dat alleen maar versterkt. ‘Het ziet er dus niet naar uit dat thema’s als culturele identiteit en de gevolgen van de Russische overheersing snel uit de Oekraïense literatuur zullen verdwijnen’, meent Metz. ‘Zeker niet nu het tot een echte oorlog is gekomen.’
Via www.slavischeliteratuur.nl kunt u grasduinen in het archief van het Tijdschrift voor Slavische Literatuur met daarin ook heel wat vertaalde fragmenten en gedichten uit de Oekraïense literatuur.
OEKRAÏENSE ROMANS IN HET NEDERLANDS
‘Veldonderzoek naar Oekraïense seks – Oksana Zaboezjko
Zaboezjko beschrijft vaak hoe de persoonlijke en politieke trauma’s van Oekraïners met elkaar verweven zijn. Veldonderzoek naar Oekraïense seks, dat in 1994 verscheen, speelt zich af in het hoofd van een jonge dichteres. Ze heeft net een toxische relatie achter de rug met een kunstenaar die getraumatiseerd is door de Sovjetonderdrukking. Onlangs is Zaboezjko Oekraïne ontvlucht, en afgelopen week mocht ze het Europees Parlement toespreken over de toestand in haar vaderland.
Vorosjylovhrad – Sehri Zjadan
Zjadan, die een prominente rol speelde tijdens de Oranjerevolutie, is niet alleen dichter en schrijver maar ook frontman van een rockband die pro-Oekraïense nummers speelt. In zijn meestal (semi)autobiografische proza neemt hij scherpe politieke standpunten in. Dat geldt ook voor zijn in het Nederlands vertaalde roman Vorosjylovhrad. Aan de hand van de belevenissen van Herman, die naar Oost-Oekraïne terugkeert om er zijn broer te helpen, laat Zjadan zien hoe het land met zijn Sovjetverleden worstelt.
De reis van dokter Leonardo – Mike Johansen
De derde roman die van het Oekraïens in het Nederlands werd vertaald, is al bijna een eeuw oud. In De reis van dokter Leonardo speelt het landschap de hoofdrol en zijn de mensen niet meer dan bewegende decorstukken. Als Don Jose Pereira naar Sovjet- Oekraïne reist om er op vogels te jagen, duiken daar nog twee reizigers op: de Italiaanse dokter Leonardo Pazzi en zijn ’toekomstige geliefde’ Alceste. De reis van dokter Leonardo was het laatste boek van Johansen voor hij onder druk van het Sovjetregime stopte met schrijven. In 1937 werd hij opgepakt en geëxecuteerd.
De laatste liefde van de president – Andrej Koerkov
De Russischtalige romans van Andrej Koerkov zijn in vele talen vertaald en sommige werden zelfs verfilmd. De laatste liefde van de president is een nogal profetische sleutelroman uit 2004. Koerkov beschrijft de levensloop van de fictieve Sergej Boenin, die haast toevallig president van Oekraïne is geworden. Daarnaast is onder meer ook Dagboek Majdan in het Nederlands verschenen. Daarin geeft Koerkov een inkijk in zijn dagelijkse leven tijdens Euromajdan.
Aleksandra – Lisa Weeda
Aan de hand van haar familiegeschiedenis vertelt de Nederlands- Oekraïense schrijfster Lisa Weeda het verhaal van Oekraïne. Het hoofdpersonage reist in opdracht van haar grootmoeder naar Loegansk, waar ze het graf van haar verdwenen oom moet zoeken. Tijdens die reis tuimelt ze terug in de tijd en belandt ze in het paleis van de Sovjets, waar ze haar lang overleden overgrootvader Nikolaj ontmoet. Samen met hem dwaalt ze door het paleis en wekt ze de geschiedenis van haar Don Kozakken-familie tot leven. Aleksandra staat op de shortlist van de Libris Literatuurprijs 2022.
Oorlog in Oekraïne: alles wat u moet weten
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
