Johan Braeckman las De veren van de pronkvogel van Achilles Cools.
Negen jaar oud was David Attenborough toen hij zich voornam om de grote paradijsvogel ooit in levende lijve te zien. Dat klinkt eenvoudiger dan het is. De soort leeft slechts op enkele moeilijk te bereiken plaatsen in Nieuw-Guinea. De Zweedse taxonoom Carl Linnaeus gaf er de Latijnse naam Paradisaea apoda aan, de pootloze paradijsvogel. De weinige dode exemplaren die in de zestiende eeuw Europa bereikten, hadden poten noch vleugels. De inheemse bevolking knipte die af, alvorens ze om te ruilen. Al wist Linnaeus beter, zijn benaming kwam tegemoet aan het volksgeloof dat die prachtige vogels poten noch vleugels hadden. Die waren overbodig. De vogels kwamen immers uit het paradijs, zweefden levenslang in de lucht en dronken rechtstreeks water van de wolken, tot ze dood neervielen op aarde.
Attenborough vervulde zijn kinderwens. Hij trok in 1957 een eerste keer naar het land van de paradijsvogels en bracht in 1996 de documentaire Attenborough in Paradise uit. Sir David zag in zijn lange leven ongeveer elk levend wezen dat de moeite van het bekijken waard is, maar vindt de paradijsvogels het spectaculairste wat de natuur te bieden heeft. Voor miljoenen mensen volstaan de beelden van Attenborough. Maar een paar enkelingen gaan verder. Zij willen een authentieke close encounter.
De Vlaamse kunstenaar en schrijver Achilles Cools is zo iemand, net zoals zijn levenspartner Brénine. In 2019 trokken ze naar Papoea-Nieuw-Guinea. Het land is 26 keer groter dan België en reeds miljoenen jaren een evolutionaire hotspot. Er leven duizenden endemische soorten vogels, reptielen, vlinders en planten. Cools is door elk levend wezen gefascineerd, maar de paradijsvogels oefenen begrijpelijkerwijs de grootste aantrekkingskracht uit. Ze zijn verwant aan de kraaiachtigen, waarmee Cools een bijzondere band heeft. Hij bestudeert reeds decennialang een kolonie kauwen en publiceerde er enkele boeken over.
Te heet en te vochtig
Cools is een kenner van zo goed als alle Europese vogelsoorten. Tijdens de zomermaanden wonen hij en Brénine in het Kempense natuurgebied De Liereman, waar volgens Natuurpunt reeds 193 vogelsoorten zijn waargenomen. Ik twijfel er niet aan dat Cools ze allemaal kent. De rest van het jaar brengen ze door in een nationaal park in het Spaanse Extremadura. Ze leven er samen met bijeneters, hoppen, wielewalen, appelvinken, raven, roodkopklauwieren en tal van andere soorten die het hart van de gemiddelde Vlaamse vogelliefhebber een pak sneller doen slaan. Maar hoe bijzonder die dieren ook zijn, paradijsvogels in levende lijve zien, is een ervaring van een andere orde.
Je moet er wel wat voor overhebben. Papoea-Nieuw-Guinea is niet de meest traditionele reisbestemming. Cools romantiseert niks: het is er onveilig, te heet en te vochtig. Je wordt er snel ziek, het binnenland is nauwelijks toegankelijk en binnen de kortste keren zit je onder de bloedzuigers. Als je pech hebt, bijt een trechterspin je, een van de giftigste spinnen ter wereld. De edele wilde van Jean-Jacques Rousseau zul je er niet tegenkomen. Naar verluidt kwamen koppensnellen en kannibalisme er enkele generaties geleden nog voor, en tot op heden voeren clans en stammen onderling oorlog tegen elkaar, waarbij ze kinderen noch zwangere vrouwen sparen.
Ook al heeft Cools begrip voor de lastige situatie waarin de Papoea’s zich bevinden, hij vraagt zich terecht af: ‘Waarom willen wij, bij ons volle verstand, daarnaartoe?’ Het antwoord volgt zodra ze een eerste paradijsvogel zien. Een ‘openbaring’, een ‘mijlpaal in zijn leven’, schrijft Cools. ‘Enkele seconden oog in oog staan met dit schepsel was meer waard dan al die jaren van horen zeggen, van afbeeldingen en van documentaire films.’ De dagen en weken erna zien ze gelukkig nog meer paradijsvogels. Doorgaans moeten ze er midden in de nacht een primitieve hut in het oerwoud voor verlaten, om dan uren achter een gids aan te lopen die nauwelijks Engels spreekt.
Hoewel Achilles Cools en Brénine eerder door Maleisië, Costa Rica, Colombia en andere landen trokken in lastige omstandigheden, vergt Papoea-Nieuw-Guinea het uiterste van hun krachten. Wespen, mieren, vliegen en cicaden teisteren hen continu. Er zijn ‘zandmuggen die je ledematen wegvreten’ en paardenvliegen die onder je huid een eitje willen leggen, zodat na veertig dagen een larve van tweeënhalve centimeter tot een horzel transformeert. Cools’ beschrijving roept spontaan een bekende scène uit de film Alien op.
Paringdansen
Maar het gaat Cools en Brénine niet om de horror, maar integendeel om de schoonheid die het land te bieden heeft. Seksuele selectie creëerde nergens anders mooiere kleuren of meer spectaculaire paringsdansen. Nadat Charles Darwin in 1859 zijn boek Over de oorsprong der soorten publiceerde, realiseerde hij zich dat er nog andere evolutionaire krachten bestaan dan natuurlijke selectie. Op enkele soorten na, waar de rolverdeling omgekeerd is, concurreren mannetjes met elkaar om toegang te verkrijgen tot de vrouwtjes. Darwin nam aan dat die laatsten ervoor kiezen om zich te laten bevruchten door het meest aantrekkelijke mannetje. Zo geeft een soort van generatie op generatie telkens het mooiste lied, het meest exuberante verenkleed en de indrukwekkendste danspassen door.
Wat dieren mooi vinden, hoeft niet overeen te komen met onze esthetische voorkeuren. Maar soms is dat wel het geval, zoals bij de paradijsvogels. Het boek van Achilles Cools is een mooi geschreven ode aan die bijzondere vogels. Ik kreeg graag meer wetenschappelijke informatie over de subtiele manier waarop seksuele selectie werkt, er zijn momenteel spannende debatten over gaande tussen evolutiebiologen. Ook een bibliografie was welkom. Cools las ongetwijfeld heel wat boeken als voorbereiding op zijn avontuurlijke reis, maar hij vermeldt er slechts enkele van. Hoe dan ook: De veren van de pronkvogel zorgt voor meerdere uren leerzaam leesplezier.
Achilles Cools, De veren van de pronkvogel. Schoonheid en seksuele selectie, Noordboek Natuur, blz. 239, 24,95 euro
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier