Maffia: waarom op Sicilië de familiebanden sterker waren dan elders in Europa

De Amerikaanse auteur Louis Ferrante behoorde tot de Gambino-maffiaclan in New York en zat acht jaar in de gevangenis. Een voorpublicatie uit zijn nieuwe boek Borgata: de start van een imperium.

Toen ik op de middelbare school zat, vertelde een klasgenoot me eens dat veroveraars uit Afrika Sicilië binnenvielen en alle vrouwen verkrachtten, en dat dit mijn donkere huidskleur en mijn krullen verklaarde. Op dat moment wist ik niet waarover hij het had en ik denk hij ook niet, al zal hij het van een volwassene hebben gehoord. Hoe dan ook, het is waar dat veroveraars uit zowel Europa als Afrika in de loop der eeuwen op verschillende momenten op het 25.000 vierkante kilometer grote eiland in de Middellandse Zee aankwamen en dat verkrachting natuurlijk voorkwam, maar het geschiedkundig archief duidt er niet op dat dit op grote schaal gebeurde, in tegenstelling bijvoorbeeld tot de invasies van Rome door barbaren of tijdens de wedloop om Berlijn door de Russen.

Siciliaanse mannen waren, vermoedelijk juist vanwege die vele bezetters van buiten, bijzonder beschermend ten aanzien van hun vrouwen. Een buitenlander die zelfs maar stiekem een oogje wierp op dochters en vrouwen kreeg problemen, zoals gebeurde op tweede paasdag 1282, toen Sicilianen zich in Palermo hadden verzameld op een plein om te luisteren naar de vespers, die werden gezongen in de kerk van Santo Spirito. Op dat moment waren het Fransen die het eiland in handen hadden. Toen een Franse soldaat een ongepaste opmerking maakte tegen een jonge Siciliaanse bruid, werd haar echtgenoot zo kwaad dat hij de soldaat als een kaaspizza in stukken sneed. De makkers van de bruidegom, die toevallig allemaal een mes hadden meegenomen naar de vespers, sneden de rest van de Fransen op het plein in mootjes. De vonk groeide uit tot een bosbrand en ‘Dood aan de Fransen’ ging als een strijdkreet het hele eiland rond.

Bloedverwant

Op Sicilië waren familiebanden vaak wat sterker dan elders in Europa, deels omdat vrouwen vaak meer waren dan alleen maar echtgenotes; ze waren ook bloedverwanten. Ik zat eens gevangen samen met een maffioso uit Palermo, Sicilië, die me vertelde dat hij getrouwd was met een nicht van hem. Ik dacht dat hij een achternicht in de tweede of derde graad bedoelde, totdat ik erachter kwam dat zijn vrouw, die sprekend op hem leek, zijn volle nicht was. Ik sprak met andere Sicilianen met wie ik opgesloten zat en ontdekte dat verschillende van hen ook met een nicht in eerste, tweede of derde graad gehuwd waren en afkomstig waren uit gezinnen die ook zo in elkaar staken. Dit kwam vreemd op mij over aangezien we in Amerika gewoonlijk niet met een nicht trouwen. Niet omdat ze geen goede echtgenotes zouden zijn, maar omdat het in onze cultuur voor de meesten van ons onaanvaardbaar is.

Een grote familie gaf de patriarch vaak de absolute macht over een dorp.

Ik beweer hier absoluut niet dat alle Sicilianen met neven en nichten trouwen, maar eeuwenlang waren de vijvers met huwelijkskandidaten in enkele van de naar verhouding geïsoleerde stadjes en dorpjes eerder poeltjes; iedereen kende iedereen en ergens langs de voorouderlijke lijnen was iedereen bloedverwant van elkaar. Een grote familie was ook een bron van kracht en bescherming en gaf een patriarch vaak de absolute macht over een dorp. Clans die niet verwant waren hadden vaak ruzie, die kon resulteren in een bloedvete, en dat was een strategische reden om binnen de familie te trouwen: overleven.

Toen uiteindelijk maffiafamilies gevormd werden, bleven deze huwelijksgebruiken bestaan, en werd iedere maffiafamilie een verlenging van zo’n familie van verwanten, die begonnen waar genen ophielden. Het is echter niet zo dat Sicilianen een zuiver volk zijn; druppeltjes vreemd bloed zijn gedurende eeuwen in de bloedlijnen doorgesijpeld, waardoor die een sterke DNA-cocktail bevatten van Griekse, Fenicische, Carthaagse, Romeinse, Vandaalse, Hunse, Byzantijnse, Noordse, Spaanse en andere bezetters die kwamen en gingen. De socioloog Gaspare Nicotri had het over het fysieke resultaat van dit mengsel toen hij opmerkte: ‘De Siciliaan denkt en voelt als een Arabier, doet als een Griek en ziet het leven als een Spanjaard.’

Knooppunt

Als we Sicilië zien als een eeuwenlang knooppunt voor indringers en bezetters, dan hebben we de neiging sympathie te voelen voor het zo op de proef gestelde volk, dat nu eenmaal de pech had om op het kruispunt van rijken te wonen. Maar we moeten ons niet voor de gek laten houden; de hedendaagse bevolking is, door eeuwenlange langzame en beperkte vermenging, net zozeer het product van de veroveraars als van de onderworpenen. Sicilianen zijn geen ruggengraatloze, timide mensen; ze zijn onbevreesd en agressief, taai, slim, ijverig, harde en doelgerichte werkers, niet het soort mensen waarvan je je voorstelt dat ze zich, iedere keer als een vreemd schip de haven binnenloopt, achter de gordijnen verstoppen. Ze zijn evenzeer veroveraars als onderworpenen.

Natuurlijk is het Siciliaanse volk iets heel anders dan een criminele organisatie. Maar de maffia heeft een van de sterkste subculturen ter wereld en die kwam wel rechtstreeks voort uit de Siciliaanse cultuur. Het is een cultuur die de eeuwen zo goed als onaangetast had overleefd en die zich afspeelde rond de familie, en daarover zullen we het nu hebben.

Vrijheid

Nogal wat historici hebben ingebracht dat de opeenvolgende bezettingen van Sicilië in de loop der eeuwen een voortdurende staat van politieke instabiliteit hebben geschapen, die het Siciliaanse volk ertoe dwong zichzelf te besturen op grond van ongeschreven wetten. Er zijn echter veel aanwijzingen die deze theorie tegenspreken. Om te beginnen duurden sommige van deze bezettingen honderden jaren, langer dan de Verenigde Staten bestaan. In zo’n lange periode hebben Sicilianen voldoende gelegenheid gehad om met de overheerser samen te werken of zich tegen hem te verzetten, maar dat hebben ze allebei maar weinig gedaan.

Het antwoord op het waarom kan worden gevonden binnen de familie, waarvan de kleinste eenheid het gezin was – volgens de achttiende-eeuwse Franse filosoof Jean-Jacques Rousseau ‘de oudste van alle samenlevingen, en de enige natuurlijke’. Zolang het weefsel van gezinnen, de familie, vrij en onafhankelijk was, deed het er weinig toe wiens koninklijke vinger op de kaart van Sicilië rustte. Veel buitenstaanders waren hierdoor in verwarring; zij keken vanuit verschillende gezichtspunten van buitenaf naar Sicilië en legden niet dezelfde nadruk op de familie, en velen vroegen zich af hoe de Sicilianen almaar die wisselende heersers konden negeren en zo weinig gaven om hun nationale soevereiniteit. Een andere Franse filosoof, Voltaire, viel binnen deze categorie van verwarde buitenstaanders toen hij schreef dat Sicilië ‘altijd onderworpen is geweest aan andere naties, [Sicilianen] de slaven waren van achtereenvolgens de Romeinen, Vandalen, Arabieren en Normandiërs en de vazallen van de paus, de Fransen, de Duitsers en de Spanjaarden – bijna altijd haatten ze hun meesters en kwamen ze tegen hen in opstand, maar deden ze nauwelijks werkelijk pogingen de vrijheid waardig, en bleven ze maar in opstand komen met als enige gevolg een wisseling van hun meesters’.

Met slechts een vluchtige blik op de lange geschiedenis van Sicilië lijkt Voltaires inschatting alleszins redelijk. Maar kijken we iets beter, dan zien we de onnauwkeurigheden van deze uitspraak. Nationale soevereiniteit en individuele vrijheid zijn heel verschillende dingen; veel soevereine staten maken hun onderdanen tot slaaf. Sicilianen kwamen zelden in opstand op zoek naar nationale vrijheid zolang zij maar individuele vrijheid genoten, en dat is de vrijheid te leven zo men wenst, zonder tussenkomst van zijn of haar bestuurders.

Eigen tuin

Ruim twee millennia lang had heerser na heerser weinig belangstelling voor het besturen van Sicilië, en de Sicilianen hadden niet anders gewild. De veroveraars die het nog het best deden en de langste adem hadden, wisten dat de efficiëntste manier om het eiland uit te persen de bevolking met rust laten was. Zolang de goederen maar op tijd in de haven waren – dat wil zeggen, tarwe, wijn, hout, citrusvruchten, zwavel enzovoort – deden heersers hooguit een oppervlakkige poging om goed te besturen. En omdat rijken die sterk genoeg waren om aanspraak te maken op Sicilië ook sterk genoeg waren om de handelsroutes in Europa te controleren en de Europese handel te domineren, profiteerden de Sicilianen van de rijkste markt voor hun goederen.

Voltaires beruchte satire Candide heeft als hoofdrolspeler de jongeman Candide. Zijn rusteloze omzwervingen brengen hem uiteindelijk op een stukje van de aarde waar hij tevreden is verder te leven als de onnozele hals die hij is. ‘We moeten ons tuintje bewerken’, zijn Candides laatste woorden. Het ontging Voltaire, maar Sicilianen bewerkten hun eigen tuin, letterlijk en figuurlijk, al eeuwen, terwijl zij om zich heen ruzieden over de eigendomsakte.

We hebben nu het beton gestort voor de fundering van de maffia, een mix die eeuwen nodig had om te drogen en waarin sterke culturele wortels, onverwoestbare familiebanden, en een lange opeenvolging van zwakke centrale regeringen te vinden zijn. Regeringen die heel goed konden worden vervangen door lokale heerschappij. Dit zijn de bouwstenen van de maffia, nog ver af van een crimineel rijk, maar net als het nog een heel eind is van de eerste bakstenen tot een wolkenkrabber, kan het bouwwerk niet zonder hen oprijzen.