‘Leidt leven in totale onzekerheid niet tot gevoelens van diepe angst?’

De begrippen vrijheid en zekerheid zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, als een Siamese tweeling, schrijft Dirk Holemans (Groen). Lees hier een voorpublicatie uit zijn recentste boek ‘Vrijheid en zekerheid in schokkende tijden’.

De relatie tussen vrijheid en zekerheid is een intrigerend gegeven. Uit de geschriften van de filosofe Hannah Arendt leerde ik dat vrijheid verbonden is met de openheid van de toekomst: elke handeling zet een kettingreactie van onverwachte en onvoorspelbare effecten in gang. Dat is logisch en bijna vanzelfsprekend. Als alles vast zou staan, dan is er geen keuze. En een leven waarin alles zo zeker is dat er in dat leven niets verandert, is weinig aanlokkelijk. Maar hoe vrij ben je, mocht echt alles onzeker zijn?

De sleutel tot het antwoord op deze vragen krijg ik in 2010 in Leeds. Op de weg erheen verzeil ik meteen in een nieuwe vorm van onzekerheid. Aangekomen met de hogesnelheidstrein in Londen, wandel ik naar het treinstation waar de trein naar Leeds vertrekt. Het is nog net spitsuur. De man aan het treinloket vraagt of ik onmiddellijk wil vertrekken of wat later. Dat vind ik een vreemde vraag, waarom wachten? De man legt me vriendelijk uit dat een ticket in de spits drie keer meer kost dan tijdens de daluren. Het vertrekuur bepaalt de prijs. Nog steeds rijdt er elk uur een trein, die vrijheid van mobiliteit is verzekerd, maar je bent er niet meer zeker van of je het treinticket nog kan betalen op het uur dat past in je plannen.

Een uur later zoef ik in de snelle trein door de Britse vlakten naar het noorden. In Leeds is sinds 1970 een van de grootste denkers van onze moderne samenleving aan het werk. Zygmunt Bauman heeft aan den lijve ervaren wat vrijheid en zekerheid betekenen. Hij groeide op in een Joods gezin in Polen, een gezin dat in 1939 vluchtte naar de Sovjet-Unie voor de inval van de nazi’s. Na de oorlog studeerde hij aan de Universiteit van Warschau, waar hij ook docent werd. Het communistisch regime wakkerde in 1967 het slapend antisemitisme aan zodat cynisch genoeg de kleine groep Joden die de Tweede Wereldoorlog overleefde het land moest ontvluchten. Bauman verloor zijn leerstoel aan de universiteit en verliet het land om te gaan werken in Israël. Maar ook daar smaakten de nationale intellectuelen en autoriteiten zijn vrijheid van denken en spreken niet. In 1970 kreeg hij de kans om te werken aan de Universiteit van Leeds, waar hij zich de?nitief vestigde.

Samenleving van vloeibare stromen

Als originele observator van de consumptiesamenleving beschrijft Bauman onze huidige tijd als ‘liquid modernity’: de vloeibare moderniteit. Alle zekerheidsverschaffende instituties (die in zekere zin ook vrijheidbeperkend zijn: denk aan de natiestaat, de kerk, de hechte dorpsgemeenschap, familie of ideologische zuil) zijn opgelost in een samenleving van vloeibare stromen. Van mensen (toeristen en vluchtelingen), kapitaal en goederen, enzovoort, die weinig of geen houvast meer bieden.

In Leeds neem ik deel aan het oprichtingscongres van het Bauman Instituut ter ere van zijn vijfentachtigste verjaardag. In de slotlezing geeft de ge- vierde de ontwikkeling van zijn denken weer in relatie met de wijzigende samenleving. Hij eindigt met de conclusie van zestig jaar overdenken van onze maatschappij: ‘Elke mens heeft in zijn leven twee zaken nodig: vrijheid en zekerheid.’ Het is niet het ene of het andere, ze hangen onlosmakelijk samen. Hij ziet in de laatste decennia een duidelijke evolutie van hoe vrijheid in de plaats komt van zekerheid.

Het is een kader om naar de samenleving te kijken dat me sindsdien niet meer heeft losgelaten. Het laat toe losse deelinzichten als puzzelstukken in een groter geheel te passen. Alleen is de evolutie die Bauman schetst te rechtlijnig. Is het echt zo dat we al decennia steeds meer vrijheid kennen ten koste van tanende vormen van zekerheid? Is zo’n model met slechts twee periodes – van zekerheid naar vrijheid – niet te eenvoudig? Is de welvaartsstaat die zijn hoogtepunt bereikte in de jaren 1970 niet juist een poging om (sociale) zekerheid te verschaffen zodat mensen meer vrije keu- zes kunnen maken? Was dat geen belangrijke tussenperiode waarin zowel vrijheid als zekerheid ?oreerde? En hoe ziet de toekomst eruit? Kunnen we niet nog een vierde, hoopvolle toekomstperiode schetsen?

Samenwerken om alternatieven uit te werken

Dat is waar dit boek om draait: de transitie naar een sociaalecologische samenleving. Met gelijke vrijheid voor alle mensen om zich te ontplooien, verbonden met een economie en levenswijze die tien keer minder vraagt van de planeet. Dat vereist diepgaande veranderingen op alle vlakken. Een hernieuwbaar, meer decentraal energielandschap: niet alleen elektrische auto’s, maar een andere mobiliteit. Nieuwe sociale instituties en samen- werkingsverbanden en een cultuuromslag over hoe we denken over het goede leven.

Een voorbeeld. Een duurzaam landbouwsysteem impliceert immers dat we veel minder vlees eten, dat we niet uitsluitend donderdag tot veggiedag uitroepen, dat we samenwerken om alternatieven uit te werken en dat we niet langer massaal eiwitten (soja) invoeren uit Zuid-Amerika om onze varkens te voederen waarvoor tropisch regenwoud wordt gekapt en inheemse volkeren worden verdreven.

Onzekerheid en weerstand

Zeker in de huidige tijd waarin we zekerheden verliezen – denk aan de afbouw van sociale voorzieningen, toenemende migratie of de klimaatcrisis – creëert zo’n immense opdracht in eerste instantie veel onzekerheid en weerstand. Het komt erop neer de noodzakelijke veranderingen te formuleren als een constructief maatschappelijk project voor de toekomst, een politiserende boodschap van hoop waaruit we, in het lange parcours van realisatie, zekerheid kunnen putten.

Om te voorkomen dat dit als een naïeve en abstracte gedachte overkomt, is inzicht noodzakelijk in hoe vormen van zekerheid evolueren in onze samenleving. Vrijheid en zekerheid staan niet tegenover elkaar, ze vormen een Siamese tweeling. Het zijn twee begrippen die in een evenwichtige, sociale samenleving als duo steeds met elkaar verbonden zijn.