‘Kafka als therapeut: een gids door deze maffe, wonderlijke wereld’

‘Een eeuw na zijn overlijden blijft Franz Kafka, de beroemdste einzelgänger uit de wereldliteratuur, een iconisch literair monument met wijze, therapeutische lessen voor deze gekke, soms absurde tijden’, schrijft Jurgen Masure. 

Franz Kafka overleed op 3 juni 1924 aan tuberculose, amper 40 jaar oud. Maandag is het precies 100 jaar geleden. Kafka was geen fan van zichzelf. Zijn vriend Max Brod kreeg de uitdrukkelijke instructie om zijn manuscripten te vernietigen, aangezien ze niet aan zijn strenge maatstaven voldeden. Gelukkig sloeg Brod dit bevel in de wind. Zonder zijn ongehoorzaamheid zouden we nooit “Het Proces”, “Amerika” of “Het Slot” hebben leren kennen.

Deze in Praag geboren Joodse schrijver blijft 100 jaar na zijn overlijden fascineren. Hoe komt dat? Omdat hij op diepgaande wijze de menselijke conditie verkent. Zijn (kort)verhalen zijn een weerspiegeling van zijn eigen innerlijke strijd en zijn paradoxale relatie met literatuur, wat hem tot een van de meest intrigerende en invloedrijke schrijvers van de 20e eeuw maakt.

Zijn schrijven is surrealistisch, vaak absurd, maar leest ook erg amusant. Kafka vertolkt de stem van het kantoorwerk en is de woordkunstenaar van de arbeiderswereld en middenklasse die middels de industriële modernisering ontstond begin 20^ste eeuw. Hij bevolkt zijn wereld met kantoorpersoneel, juridisch adviseurs, administratief personeel en marketeers avant la lettre die deel uitmaken van een bizarre, wrede en soms grappige wereld. Klinkt bekend? Denk aan ‘Het Eiland’, maar dan in Praag tijdens het Interbellum.

Poppenbrieven

Over zijn gekwelde leven zijn al bibliotheken vol geschreven. Dat verliep zoals dat van andere jonggestorven genieën, genre Arthur Rimbaud, Jotie T’Hooft of recenter Amy Winehouse. Zo had hij in de laatste winter van zijn leven in 1924 geen rooie duit meer en kon zelfs een cafébezoek niet meer bekostigen. In plaats daarvan ging hij vaak wandelen. Op een dag trof hij in een park een klein meisje aan dat op een bank zat te huilen omdat haar pop was verdwenen.

De schrijver probeerde het kind te troosten door haar te vertellen dat het popje er slechts even tussenuit was geknepen. Op de vraag hoe hij dat wist, liet Kafka zich ontvallen dat de pop hem een brief had geschreven en dat hij die ’s anderdaags mee zou brengen. De dag daarop las de schrijver het meisje in het park de brief van de pop voor.

Gedurende drie weken verzon hij poppenbrieven. Elke dag had hij voor het kind, dat zelf nog niet lezen kon, een boodschap van haar pop. Omdat het meisje almaar aandrong op haar terugkeer moest hij een reden verzinnen om dat uitblijven te verklaren. Daarom verzon hij voor de pop een verloofde en liet haar daarna feestelijk trouwen. De pop had een nieuwe thuis gevonden en schreef dat ze hoopte dat het meisje zou begrijpen dat ze nu niet meer terug kon komen. Mooi, toch?

De brieven aan de pop weerspiegelden waarschijnlijk deels zijn late liefdesgeluk dat Kafka met Dora Diamant vond, maar waren bovenal een oefening in afscheid nemen voor de doodzieke schrijver (de TBC sloeg wild om zich heen in zijn frêle lijf). Het poppenverhaal werd dan ook voor het eerst verteld door Diamant.

Of het waar is, kan echter niet bewezen worden omdat de brieven zoek zijn (of misschien nooit hebben bestaan). Nu, of ze echt zijn of niet, maakt in wezen niet uit. Wat telt, is dat dit verhaal wereldwijd vaak wordt gedeeld via sociale media, ons nog steeds raakt en ons doet geloven dat de wereld ook goede mensen kent. Want ja, ook dit was Kafka.

Nog steeds beklijvend

Kafka doet nadenken. Toen ik als 17-jarige voor het eerst “Het Vonnis” las, trok niet zozeer de complexe en fatale vader-zoon-relatie (de zoon stapt uit het leven, denken we) in het verhaal de aandacht, maar wel de snelheid waarmee je zijn kortverhalen verslond. Als jong adolescent begreep ik er weinig van, en ik was zeker niet de enige. Velen bijten hun tanden stuk op hem. Die ondoorgrondelijkheid geeft hem een zeker aura.

Nu kennen we hem vooral als de verpersoonlijking van het bureaucratisch absurdisme. Stel je voor dat je op een ochtend wakker wordt en merkt dat je e-box overspoeld wordt met arrestatiebevelen of -boetes die je totaal niet begrijpt, of dat je vlak voor een grote presentatie in je bedrijf in een gigantisch insect verandert.

Zulke absurde situaties zijn onlosmakelijk verbonden met de wonderlijke wereld van Franz Kafka. Kafka blijft fascineren, en dat is ook de nieuwe generatie niet ontgaan. Generatie Z en millennials ontdekken Kafka via sociale media, waar ze in memes, cartoons en donkere humor hun eigen ervaringen van vervreemding en absurditeit herkennen.

Want ja, we leven nu eenmaal in een wereld vol omwentelingen (‘KLIMAAT – Sinds het begin van de metingen’), een samenleving die kreunt onder de vele verwachtingen (MEETINGS – ‘Heb je het al klaar? Kan je morgen invallen?’) en we worstelen met existentiële angsten (‘BREAKING – Poetin kondigt kernoefeningen aan’) – thema’s die Kafka met donkere humor verkende en nog steeds diep resoneren.

Als je zoekt naar diepgaande observaties over het Zelf en de wereld om zich heen, dan ben je bij deze vrolijke Franz aan het juiste adres. Kafka zoekt naar betekenis in een chaotische wereld wat een grote mate van onzekerheid en verwarring met zich meebrengt.

Zijn dagboek leest als zelfkastijding. Zo maakt hij zich vrolijk in hoe hij ‘het mes nog eens aandraait in zijn hart’ of voelt hij zich alleen wanneer hij ‘zijn echte gezicht’ toont. Zijn reflecties bieden steeds zicht op de vermeende zinloosheid van zijn bestaan.

Literatuur was zijn toevluchtsoord waarin hij de confrontatie aangaat met de harde realiteit. De vraag of het allemaal uiteindelijk zinloos is, weerspiegelt zich ook in zijn eigen worsteling met het schrijven en leven. Het feit dat hij aan Max Brod vroeg zijn werk te verbranden, kadert daar ook in. De grens tussen de schijnbare realiteit en de innerlijke waarheid resulteert in een diepgaande teleurstelling over zijn leven en schrijfsels.

Therapeutisch

De hoop op grote literaire erkenning bleef uit. Dat raakte hem midscheeps. Zijn ziekte bevrijdde hem van zijn professionele verplichtingen, maar hij verloor er ook zijn lust om te schrijven door. Ook daarom vroeg hij aan Brod zijn werk te verbranden. Het maakte allemaal niet langer uit.

Maar toch is wanhoop niet de leidraad bij Kafka. In “Het Proces” vecht zijn hoofdpersoon Josef K. tegen een onverschillig, gezichtsloos systeem. Jazeker, om gek van te worden. En hier is de twist: Kafka wentelt zich niet alleen in wanhoop. Hij injecteert ironie in de absurditeit en herinnert ons eraan om te lachen om het ridicule van dit alles in perspectief te plaatsen. Toch zit er in die maffe somberheid een sprankje hoop. Kafka demystifieert macht en zorgt ervoor dat vervreemding tastbaar wordt. En die bittere vervreemding is vandaag alomtegenwoordig.

Mensen voelen zich vaker vervreemd van hun werk door hoge eisen. Gregor Samsa’s transformatie in een insect staat symbool voor het onvermogen om te kunnen en willen voldoen aan verwachtingen. Kafka benadrukt de ontmenselijking inherent aan een systeem dat mensen als radertjes ziet, zonder oog voor welzijn. Het stijgende aantal burn-outs en langdurig zieken toont deze systeemfout vandaag ook aan.

Maar Gregors abrupte transformatie weerspiegelt ook de snelle, vaak chaotische veranderingen in onze eigen wereld. Ook vandaag worden we daar stevig mee geconfronteerd. Klimaatverandering, nucleaire dreiging, artificiële intelligentie en sociale omwentelingen kunnen ons gedesoriënteerd en verloren laten voelen, net als Gregor terwijl hij worstelt om door zijn getransformeerde wereld te navigeren.

Maar hoe moeten we Kafka nu, 100 jaar na zijn overlijden, begrijpen? We moeten hem zien als een auteur die zich impliciet bezighoudt met handelingen die ethisch en moreel goed of fout kunnen zijn. Bovendien zit Kafka’s kracht in het feit dat iedereen er wel iets anders in kan lezen. Achter zijn absurd opgetrokken sluier van vaak komische publieke performances schuilen diepgaande lessen over wat ons mens maakt. Therapeutisch, jazeker. Waarom doen we de dingen die we doen en hoe moet je daar als mens mee omgaan? Kafka legt uit.

De volgende keer dat je vastzit of overweldigd wordt door werk, laat Kafka je dan helpen. Zijn werk onthult de absurditeit van het moderne leven, maar geeft ook ruimte aan de humor en de menselijkheid erin. Gebruik zijn perspectief om de vreemdheid te omarmen, de status quo uit te dagen en je eigen weg te vinden. Kafka’s verhalen bieden een dieper begrip van onszelf en moedigen aan tot kritisch denken. Hierdoor kunnen we veerkracht opbouwen in de uitdagingen van vandaag.