Joseph Roth – Radetzkymars

In Radetzkymars uit 1932 vertelt Joseph Roth het verval van de Habsburgse monarchie. Eindelijk is er een herziene, volledige vertaling.

‘Want er was in die tijd in de monarchie een speciale, sindsdien volledig in vergetelheid geraakte manier in zwang om treinen en voertuigen te verlaten, koffiehuizen, perrons en huizen te betreden, familieleden en vrienden tegemoet te komen; een soort schrijden dat misschien mede veroorzaakt werd door de nauwe broeken van de oude heren en de elastieken souspieds die velen van hen nog om hun korte laarzen gespten.’

In de roman Radetzkymars (1932) van de Oostenrijkse schrijver Joseph Roth (1894-1939) worden zelfs in onbruik geraakte gebaren geïnventariseerd. Met zijn scherpe blik en vinnige pen dringt Roth door tot in de ziel van de dingen die hij beschrijft, een kunst die niet weinig bijdraagt aan de magie van deze magistrale roman.

Zelfs de kostuums in de sacramentsprocessie zitten vol leven: ‘Blauwe, bruine, zwarte, met goud en zilver gegalonneerde uniformen bewogen zich voort als vreemde boompjes en gewassen, uitgebroken uit een tuin in het zuiden en weer naar het verre vaderland stevenend.’

In die processie in het hart van Wenen stappen afgezanten van de vele volkeren mee die de kroonlanden van de oude Oostenrijkse monarchie vertegenwoordigen. Over deze wereld van nerveus tikkende horloges, genadeloze spiegels en alomtegenwoordige keizersportretten die door vliegendrek zijn bevuild, hangt een tragisch waas van ondergang.

Het verval van de monarchie wordt niet alleen aangekondigd door verloren oorlogen, maar ook door banale evenementen die tot wanhoop van de oude vertegenwoordigers van het rijk overdreven veel aandacht krijgen. Dat het om het meest vreten van karbonades in de kranten als belangrijk nieuws verslagen wordt, is voor de oude dokter Skowronnek een teken dat hij niet meer past in de nieuwe tijd: ‘Wij eten ook graag karbonade, maar het idee om daarvoor een gouden medaille uit te loven is een nieuwerwets en belachelijk idee!’

Het decor van Radetzkymars is historisch, maar Joseph Roth laat ook zien wat er ín de mensen gebeurt. Zijn roman vertelt de geschiedenis van de Trotta’s, een geslacht waarvan we het wedervaren gedurende drie generaties volgen, een periode die samenvalt met de lange regeertermijn (1848-1916) van keizer Franz Joseph.

Tijdens die regeerperiode kregen de Oostenrijkers het gevoel dat de monarchie voor de eeuwigheid was gemaakt, terwijl ze in werkelijkheid een instelling was die langzaam desintegreerde.

Onder keizer Franz Joseph was Oostenrijk een gemakkelijke prooi voor zijn vijanden. In 1866 had Pruisen de Habsburgers verslagen in de slag van Sadova. Daarvóór hadden Frankrijk en Piemonte de Oostenrijkers in de slag bij Solferino (1859) in de pan gehakt, waardoor de Habsburgers Noord-Italië verloren.

Bij deze laatste gebeurtenis knoopt Roth in Radetzkymars aan. In de veldslag van Solferino redt luitenant Joseph Trotta, een Sloveense boer, het leven van de jonge keizer. Maar rond de daad van de ‘held van Solferino’ ontstaat een legende, een opgeklopt verhaal dat de weerzin van Joseph Trotta opwekt.

De held van Solferino, die niet eens bij de cavalerie heeft gediend, is woest als hij in de nieuwe schoolboeken leest dat hij ‘op een vos, een met zweet bedekte vos, schrijven ze, aan kwam stormen om de monarch te redden, schrijven ze’. Joseph Trotta rust niet voor deze leugen uit de geschiedenisboeken is geschrapt.

De keizer schenkt hem weliswaar een grote som geld en verheft hem tot baron, maar de wereld van Joseph Trotta ligt hoe dan ook aan diggelen: ‘Hoewel hij een man in de bloei van zijn leven was, werd hij snel oud. Verdreven was hij uit het paradijs van het eenvoudige geloof in keizer en deugd, waarheid en recht, en geketend in dulden en zwijgen besefte hij waarschijnlijk dat sluwheid de toestand van de wereld, de kracht van de wetten en de glorie van de keizer waarborgde.’

Vervolgens maken we kennis met de zoon en kleinzoon van de held van Solferino en lezen we de mooiste en ontroerendste bladzijden die ooit over een vader-zoonrelatie zijn geschreven.

Velen hebben Joseph Roth een antimodernistische utopist genoemd omdat hij in Radetzkymars de Habsburgse monarchie verheerlijkt zou hebben. Dat is niet juist. Op elke bladzijde voel je Roths treurnis omdat het keizerrijk zijn kansen niet heeft benut om iets groters, ruimers en verheveners tot stand te brengen.

Omdat het gefaald heeft in het scheppen van een wereld waarin het patriottisme en de vrijheidsdrang van de kroonvolkeren in een groter staatsverband op een vreedzame manier met elkaar verzoend hadden kunnen worden.

Piet de Moor