Jon Fosse, Nobelprijswinnaar Literatuur: de Beckett van het noorden

De Noor Jon Fosse kreeg de Nobelprijs voor de Literatuur. Een uitstekende keuze: zijn toneelstukken en verhalen zijn net zo donker en grappig als de mens zelf.

Een grotsalamander van de wereldliteratuur, een expert in het ontginnen van mentale afgronden en het doorgronden van duistere driften en relatierampen, zo werd de schrijver Jon Fosse al vroeg in zijn carrière genoemd. Het was dus heel gepast dat de Noorse overheid hem in 2011 een levenslang woonrecht in Grotten toekende, het kunstenaarsverblijf in het kasteelpark van Oslo. En nu ontvangt hij dus de Nobelprijs voor de Literatuur.

Het allerbelangrijkste in zijn toneelstukken, heeft Fosse ooit zelf verklaard, is de stilte. ‘Een stilte die niet vanuit de personages spreekt, maar vanuit het geheel, vanuit het universum.’ De kracht van die stukken komt natuurlijk niet voort uit een soort interplanetair zwijgen, maar uit een taal die de liefde voor muziek van de auteur weergeeft. In een ver verleden schreef Fosse songteksten voor rockmuziek, zij het zonder veel succes. En een van zijn bekendste toneelstukken, De nacht zingt zijn eigen lied, werd in 2004 door de Duits-Franse regisseur Romuald Karmakar spectaculair verfilmd als Nightsongs.

Waarom hebben de juryleden van de Nobelprijs voor Jon Fosse gekozen? En deden ze dat om de juiste redenen? Fosse wordt in Noorwegen terecht aanbeden als een popster – of beter: als een ietwat vreemde heilige. Hij groeide op als kind van quakers in een verlaten gebied langs de Hardangerfjord in Noorwegen. Al vroeg schreef hij over hoe een ongeluk hem tot zijn beroep had gebracht:

Ik zag mezelf van buitenaf, zo dicht was ik bij de dood. Vanaf dat moment was ik een schrijver.

‘Ik was zeven jaar oud, ik moest sap halen voor mijn moeder. Ik rende naar buiten, langs het huis en dook de kelder in. Op de terugweg gleed ik uit over het ijs, liet de fles vallen en sneed mijn polsslagader open. Ik wist zeker dat ik dood zou gaan. Toen ze me naar de dokter brachten, dacht ik: nu zie ik het huis voor de laatste keer. Maar ik was gelukkig, ik was niet bang. Ik zag mezelf van buitenaf, zo dicht was ik bij de dood. Dat perspectief, die afstand – als ik er vandaag op terugkijk, weet ik dat ik vanaf dat moment een schrijver was.’

Minimalistisch

In de jaren negentig ontving de auteur al prijzen voor de ruwe melancholie in zijn verhalen en drama’s. Toch zei Fosse, die altijd gezellig brommerig is bij publieke optredens, in 2000 tegen Der Spiegel dat zijn toneelstukken ‘ook veel grappige momenten bevatten’.

In Duitstalige landen worden zijn boeken en toneelstukken weleens beschreven als duikexcursies in een diepzee van verschrikkingen, als verslagen van mislukte menselijke verstandhoudingen, als excessen van troosteloosheid.

In Scandinavië en Frankrijk daarentegen wordt de literatuur van Fosse veel meer gewaardeerd om zijn komische, ontmaskerende, poëtische kwaliteiten. Hij wordt daar niet alleen gezien als een eigenzinnige Samuel Beckett van het noorden, maar als een groot hedendaags schrijver, op zijn minst gelijkwaardig aan Karl Ove Knausgård, die vaak heeft gezegd een bewonderaar van Fosse te zijn en ook bij hem heeft gestudeerd aan de Bergense Schrijversacademie. Volgens de legende was Fosse een zeer strenge leraar.

Het Nobelprijscomité vermeldde expliciet dat het Fosse niet alleen voor zijn toneelwerk maar ook voor zijn proza bekroont. Zijn stukken zijn natuurlijk meesterlijk, minimalistisch entertainment en leggen de verlangens en mislukkingen van de personages onder het vergrootglas. De inhoud kan bijna altijd in één zin worden samengevat. In Het kind verliest een jong stel hun baby en vindt daarvoor nauwelijks troostende woorden. In Droom in de herfst ontmoeten mensen elkaar op het kerkhof, praten over God en langs elkaar heen. In De nacht zingt zijn eigen lied trekt een jonge vrouw, die met een would-beschrijver en hun baby in een kleine huurflat woont, naar de disco en veroorzaakt een catastrofe. Fosse beheerst in zijn dialogen de kunst van de weglating en de vertraging. De meest voorkomende regieaanwijzing in zijn stukken, zo hebben ijverige mensen nageteld, is: ‘zwijgt plotseling’. De personages spreken meestal emotieloos, aarzelend, in spaarzame, tastende zinnen. Ze herhalen zichzelf en vallen stil, alsof ze al hun kracht moeten verzamelen om te spreken.

Troost

Fosses romans, waaronder Melancholie I en Melancholie II, en zijn verhalen doen niet onder voor zijn toneelstukken. Een bijzonder mooi en raadselachtig verhaal, waarvan ook een theaterversie bestaat, heet Ik ben de wind. Het vertelt over twee mannen die in een zeilboot de zee op drijven. De ene voelt een kalme opwinding, de andere een almaar grotere wanhoop – tot hij overboord springt.

Achter de ernst en de weemoed zit veel humor verscholen.

Damiaan De Schrijver

In een interview met Der Spiegel zei Fosse dat hij was beïnvloed door zijn afkomst aan de westkust van Noorwegen, door ‘veel weer, veel wind en mensen die in zee verdwijnen en nooit meer terugkomen’. De afgelopen jaren werkte hij aan een zevendelige kunstenaarsbiografie die ook autobiografisch getint is. Ze verscheen in het Nederlands in drie boekdelen: De andere naam (delen I en II), Ik is een ander (delen III tot V) en Een nieuwe naam (delen VI en VII).

De prijs voor de internationaal succesvolle toneelschrijver Jon Fosse komt ook om andere redenen op een goed moment. Het eigentijdse theater maakt een ernstige crisis door, waarin veel theatermakers liever romaneske onderwerpen op de planken brengen dan stukken over de actualiteit. ‘Jon Fosse heeft laten zien dat het mogelijk is om poëtisch over de wereld te vertellen op een moment dat veel mensen daar niet meer in geloofden’, reageerde Thomas Ostermeier, hoofd van de Berlijnse Schaubühne, na de bekendmaking door het Nobelcomité. ‘Voor het Europese theater is Jon Fosse een zegen.’

Fosse, die het in zijn teksten zo vaak over ongeluk heeft, wekt bij de mensen die zijn toneelstukken zien en zijn teksten lezen zelden gevoelens van geluk op. Maar een enorme, nooit helemaal te doorgronden troost biedt zijn kunst hen wel.