John Steinbecks ‘De druiven der gramschap’ viert 75ste verjaardag

Op 14 april 1939 gaf John Steinbeck ‘The Grapes of Wrath’ met gemengde gevoelens prijs aan de buitenwereld. Hij was niet zeker over de kwaliteit van het boek en kon dus niet vermoeden dat het een tijdloos meesterwerk zou worden.

Er zijn niet veel Amerikaanse romans die zo vaak binnenste buiten gekeerd werden en worden als ‘The Grapes of Wrath’ (in het Nederlands vertaald als ‘De druiven der gramschap’). Al van bij de publicatie doorploegden tegenstanders van Steinbeck zijn maatschappijkritische roman om hun argumenten dat Steinbeck een communist was te onderbouwen.

Vandaag zijn het vooral Amerikaanse scholieren, studenten en academici die het boek tegen het licht houden. Niet langer omdat het een controversieel boek is, maar omdat het een Great American Novel is die naast onder meer ‘De hut van Oom Tom’ van Harriet Beecher Stowe en ‘De lotgevallen van Huckleberry Finn’ van Mark Twain onbetwistbaar behoort tot de canon van de Amerikaanse letteren.

Bewonderd en uitgespuugd

Die status heeft ‘The Grapes of Wrath’ te danken aan zijn intrinsieke kwaliteiten, maar ook aan de achteraf gezien perfecte timing waarop het verscheen, tien jaar na de beurscrash van Wall Street. Op het moment van publicatie was de verhaalstof van ‘The Grapes of Wrath’ nog steeds actueel en daardoor ook erg controversieel. Het boek werd een instant bestseller, werd door de pers overwegend goed onthaald, haalde verschillende prestigieuze prijzen binnen, waaronder de Pulitzer voor literatuur, en lag aan de basis van Steinbecks Nobelprijs uit 1962. Maar Steinbeck werd ook uitgespuugd door een deel van politiek Amerika en door de lobby van de Californische boeren, die zich aangesproken voelde door de vlijmscherpe maatschappijkritiek.

Steinbeck volgt in zijn verhaal de familie Joad, boeren uit Oklahoma die door de crisis en de aanhoudende droogtes die tijdens de jaren 1930 de vlaktes van de Amerikaanse Midwest teisterden (de zogenaamde Dust Bowl) hun heil zoeken in Californië. Alleen, zij zijn niet de enigen die een betere toekomst zoeken in de Golden State en Californische boeren buiten de toevloed van werkzoekenden uit. De poging van de Joads om iets aan hun lot te veranderen is dus bij voorbaat mislukt.

Authentieke verontwaardiging

Hun lotgevallen worden door Steinbeck met gedrevenheid en betrokkenheid geschetst. Hij is geen neutrale observator, maar een emotioneel betrokken partij. Zijn sympathie voor de kleine man, het slachtoffer van het groot kapitaal en van monsterachtige banken, had natuurlijk alles te maken met het feit dat Steinbeck een linkse rakker was. Maar hij zorgde ervoor dat zijn jeremiade ook oprecht was – authentieke verontwaardiging was een van zijn grootste betrachtingen bij het schrijven van ‘The Grapes of Wrath’.

Daartoe probeerde hij de rampspoed van de naar Californië uitgeweken boeren uit de Midwest met eigen ogen te zien. Steinbeck doorreisde Amerika als een verslaggever (wat later ook vorm kreeg in ‘Reizen met Charley’). Hij kende het rampengebied Oklahoma dus goed, en de route – deels langs de legendarische Route 66 – die de boeren naar het westen aflegden. En hij was via zijn vriend en kampbeheerder Tom Collins ook een bevoorrecht getuige van hoe het er toeging in de Californische opvangkampen waar de migranten terecht kwamen.

Actueel

In ‘The Grapes of Wrath’ beschrijft Steinbeck de met hindernissen doorregen belevenissen van de Joads met visueel detail en geeft hij hen een stem in geloofwaardige dialogen. Tussendoor gaat hij op soms Bijbelse toon de beschouwende toer op om de economische en klimatologische context van het onheil van de Joads te schetsen. Het maakt het boek nog steeds heel leesbaar.

Actueel is het eveneens nog steeds. Niet alleen omdat het gaat over mensen die ondanks alle tegenslag toch volharden in hun streven naar een beter leven. Ook omdat de geschiedenis zich af en toe herhaalt en veel Amerikanen sinds de vastgoedbubbel uiteenspatte en daarop de crisis van 2008 volgde, zichzelf in zekere zin herkennen in de van hun land gedreven familie Joad.

De geest van Tom Joad

De culturele impact van ‘The Grapes of Wrath’ – kort na het verschijnen en op langere termijn – valt ook af te lezen aan de talrijke adaptaties en verwijzingen in andere media. Hoofdpersonage Tom Joad duikt op in ‘The Ballad of Tom Joad’ op het album Dust Bowl Ballads van Woody Guthrie uit 1940 en in het soloalbum ‘The Ghost of Tom Joad’ van Bruce Springsteen uit 1995. Guthrie en Springsteen zijn niet toevallig twee geëngageerde muzikanten. Het boek werd in 1940 al verfilmd door niemand minder dan John Ford en met Henry Fonda in de rol van Tom Joad. Vorig jaar kondigde Steven Spielberg aan dat hij aan een remake werkt van de Ford-film.

Ondertussen blijft het boek van Steinbeck gelezen worden, ook in onze contreien. In mei 2013 bracht uitgeverij Atlas Contact via het fonds LJ Veen Klassiek nog een nieuwe vertaling uit. Het ziet er dus naar uit dat de geest van Tom Joad hier nog wel een tijdje zal rondwaren.

John Steinbeck, ‘De druiven der gramschap’, LJ Veen Klassiek, vertaling Alice Schrijver, 603 blz., 19,95 euro, ISBN 9789025440589