Jan Brokken – Baltische zielen

Bijna alle bourgeoispersonages uit de films van de revolutionaire cineast Serge Eisenstein hebben een trek gemeen (en wel een gemene trek) met zijn vader Michail, aldus Jan Brokken in zijn essay ‘Eisenstein tegen Eisenstein’, een titel die meteen zegt waar het om gaat.

Michail Eisenstein was een Jugendstil-architect die het uitzicht van de Letse stad Riga heeft bepaald. Hij was in alle opzichten een duizendpoot, ook letterlijk: Michail had veertig paar leren schoenen die hij geregeld inspecteerde en waarvan hij de kenmerken in een register beschreef.

In Serge Eisensteins film Oktober deelt premier Kerenski die passie met de vader van de cineast. Als de Russische premier Kerenski een trap afdaalt, focust de camera alleen op zijn glimmende schoenen, veertig treden lang.

Baltische Zielen van Jan Brokken is een heerlijk boek, dat een van het Jodendom doordrenkte wereld van gisteren beschrijft. Essay en reportage zijn de schering en de inslag van deze vijftien stukken waarin de reizende, mediterende en collectionerende auteur bijna dertig memorabele figuren belicht aan de hand van hun afkomst, leven en werk.

Naast de moeders treden in dit kloeke boek vele vaders op, en kinderen die tegen die vaders rebelleren. Als Paul Arendt in 1913 in een psychiatrische inrichting overlijdt, plengt de zevenjarige Hannah Arendt in Koningsbergen tot ergernis van haar moeder geen enkele traan om de dood van haar vader. Brokken: ‘De dood van haar vader onderging zij als de bevrijding uit een drukkende sfeer.’

Joods was ook de wereld van Mark Rothko, geboren Marcus Rothkowitz, in een stad die achtereenvolgens Dünaburg (Duits), Borisoglebsk (Russisch), Dvinsk (Russisch) en ten slotte Daugavpils (Lets) heette.

Rothko was tien jaar toen hij in 1913 naar Amerika emigreerde. In zijn jeugd had de latere schilder een gebrek aan calcium, zodat hij volgens zijn zus op een gegeven moment thuis het pleister van de muren at uit een instinctieve behoefte aan kalk.

Voor een beter begrip van Rothko’s werk is het ook belangrijk te weten dat volgens de schilder zelf in al zijn schilderijen een graf zat opgesloten. Volgens zijn zus Sonja was Mark Rothko in alles precies zijn vader: dezelfde bril en dezelfde slechte ogen.

Jan Brokken is te gast op Mind the Book op zondag 6 maart in De Singel in Antwerpen

Piet de Moor