In memoriam: Hans Magnus Enzensberger, de ‘snelste denker van Duitsland’

De legendarische Duitse schrijver en intellectueel Hans Magnus Enzensberger is eind november overleden. Een terugblik op het leven van een elegante stylist.

Op 11 november 1929 werd in Kaufbeuren, een stadje ten zuidwesten van München, een van de belangrijkste schrijvers en intellectuelen van Duitsland geboren: Hans Magnus Enzensberger. Zijn carrière begon in Stuttgart, waar hij na zijn studies letteren en filosofie aan de slag ging als radioreporter en -essayist. In 1957 publiceerde uitgeverij Suhrkamp zijn eerste dichtbundel, Verteidigung der Wölfe, die hem vrijwel onmiddellijk brede erkenning bezorgde. In 1963, op heel jonge leeftijd, kreeg hij de Georg Büchnerprijs, de grootste literaire onderscheiding in de Bondsrepubliek. Alleen de dichter Durs Grünbein deed het hem na.

Enzensberger had veel pijlen op zijn boog. Hij vertaalde gedichten voor de uitgeverij Suhrkamp en werd mediacriticus. Hij haalde fors uit naar Frankfurter Allgemeine Zeitung (FAZ): de krant was volgens hem ‘geen onafhankelijk orgaan’ maar ‘een half-officieel instituut’ met een paternalistische toon. De FAZ onthield haar lezers nieuws dat niet conform was met haar strekking. Hij wees ook Der Spiegel met de vinger, omdat haar journalisten ‘alles in vraag stelden behalve zichzelf’. De FAZ en Der Spiegel zouden pas onmisbare bladen zijn, zo stelde Enzensberger, indien ze ook zouden doen wat ze pretenderen te doen. Ironisch genoeg drukte Der Spiegel Enzensbergers essay over het blad af.

Verdommingstheorie

De media hielden de schrijver een lange tijd bezig. In Palaver (1973) staan nogal wat naïeve opvattingen. Hij geloofde bijvoorbeeld in een massakrant die door lezers werd geschreven en verspreid. De emancipatorische kracht van de media bestond volgens hem helemaal niet. De televisie is een ‘nulmedium’ dat mensen dommer maakt, klonk het. Maar die ontnuchtering is geen ramp: in de zetel zitten was nog altijd beter dan herrie schoppen, stelen of oorlog voeren.

Later zou Enzensberger op zijn televisiekritiek terugkomen. Hij deinsde er nooit voor terug om zijn ideeën bij te schaven – in Politische Brosamen (1982) wees hij op de gevaren van een conse­quente houding: het leidt tot doofheid, blind­heid en verstarring. Zijn eerdere ‘verdommingstheorie’ ging dus op de schop. Maar, aldus Enzensberger, hoewel de televisie best positieve kenmerken heeft, zal het beeldscherm, het zwarte vierkant in de woonkamer, nooit zijn grote voorbeeld evenaren: het Zwart vierkant van de Russische constructivist Kazimir Malevitsj.

‘Nazistront‘

In de jaren vijftig keerde Enzensberger West-Duitsland de rug toe. Hij vond de Bondsrepubliek van toen zeer ‘zwaar, muf en reactionair. Niets was in beweging, overal die nazistront’. Hij vertrok naar Noorwegen, reisde de wereld rond en wachtte tot de verstarde Bondsrepubliek een teken van leven gaf. Het tumultueuze studentenprotest van de jaren zestig overtuigde hem. Enzensberger trok naar West-Berlijn en groeide uit tot de ster van het studentenmilieu, ook al was hij ouder dan de meeste studenten. De sfeer van woede en rebellie in zijn gedichten sprak jonge mensen aan. De auteur werd er ongewild een autoriteit van de antiautoritaire beweging. In Tumult (2014) beschrijft Enzensberger zijn herinneringen aan die periode.

Maar samen met de studenten vergiste Enzensberger zich: hoewel hij voor het Sovjetmodel weinig sympathie kon opbrengen, vond hij de Chinese culturele revolutie wel ‘onontbeerlijk en verleidelijk’. Hij vestigde zich zelfs een jaar in Castro’s Cuba om de ‘revolutie’ van nabij te volgen. Het werd een zware ontgoocheling: de mythe van het communisme werd snel ontmanteld. Ook de revolutie thuis, in West-Duitsland, bleek een erg naïeve, romantische gedachte.

Enzensberger schreef zijn verloren dromen over de maakbaarheid van de wereld van zich af in Der Untergang der Titanic: eine Komödie (1978) – een ‘komedie’, want het ‘schip dat niet kan zinken’ gaat al bij zijn eerste vaart kopje onder. Het is een prachtig versepos over de waanbeelden en de grootheidswaanzin van de mens. De auteur zit op het strand in Havanna wanneer hij ’s nachts bij heldere hemel op de Caraïbische zee een reusachtige witte kolos ontwaart: ‘Daar zag ik de ijsberg / ongehoord hoog en koud / als een koude fata morgana / dreef hij langzaam, onherroepelijk / wit, op mij af.’

Migratie

Tijdens de laatste decennia van zijn leven analyseerde Enzensberger de paradoxen waarin het Westen – dus ook hijzelf – was beland. In 1992 schreef hij al over de migratieproblematiek. In Die Große Wanderung lees je zinnen als ‘Waar de rekeningen kloppen, verdwijnt als bij wonder de vreemdelingenhaat’. De intellectuele elite uit de toenmalige Derde Wereld vond probleemloos toegang tot het Westen, schreef hij. Op zijn beurt stuurde Europa wel een aantal ontwikkelingswerkers.

Toch moeten we opletten dat immigranten niet geïdealiseerd worden, aldus Enzensberger. Hij pleitte voor een gezond en noodzakelijk realisme waarbij de moeilijkheden van de multiculturele maatschappij – volgens hem ‘een verwarrende slogan’ – niet onder de mat worden geveegd. Migranten hebben rechten maar ook plichten, zoals iedereen.

Hij was een liefhebber van Europa en beschreef het continent in reportages als Ach, Europa. Wahrnehmungen aus sieben Ländern (1987). Hij vond dat Europa veel mogelijkheden had en een grote rol kon spelen naast de wereldmachten. Maar in 2011 keek hij toch eerder bezorgd naar het werelddeel in het pamflet Sanftes Monster Brüssel oder die Entmündigung Europas. Hij beschreef Europa als een constructie met een democratisch deficit en verwees daarbij onder meer naar Hannah Arendt.

Arendt sprak in 1975 haar vrees uit dat staatsvormen zich zouden ontwikkelen tot bureaucratieën, waar niet wetten of mensen maar ‘anonieme bureaus of computers’ een gedepersonaliseerde vorm van macht uitoefenen. Politieke onteigening, noemde Enzensberger het. En waarom worden de Europese machthebbers bang telkens wanneer er sprake is van een referendum? Een bureaucratische staatsvorm leidt tot onverschilligheid en ‘cynisme, tot verachting van de politieke klasse of collectieve depressie’. Slechte vooruitzichten, aldus Enzensberger. De brexit stond toen nog voor de deur.

Agnost

‘Hij was de snelste denker die ik ooit heb ontmoet’, schreef uitgever Michael Krüger naar aanleiding van Enzensbergers dood in de FAZ. Hij moet ook erg snel gewerkt hebben: hij schreef essays voor uiteenlopende kranten, hij schreef romans en poëzie, zijn grote liefde. En hij schreef theaterstukken en kinderboeken zoals De telduivel, dat ettelijke keren vertaald werd en ook door talloze volwassenen gelezen werd.

De door hem vertaalde gedichten bracht hij onder andere samen in Museum der modernen Poesie. In 1965 richtte hij het in Duitsland legendarische Kursbuch op, een politiek-cultureel tijdschrift dat het openbare debat in de jaren zestig en vroege jaren zeventig sterk bepaalde. En hij was de oprichter van de prestigieuze boekenreeks Die andere Bibliothek, waar degelijke boeken verschenen (en verschijnen) die zonder hem onbekend waren gebleven.

Niet zo lang geleden sprak Enzensberger met een ZDF-journalist over de dood. Sterven was ‘zwaarwegend en interessant’ genoeg om bij stil te staan, vond hij. Aan de dood kun je niet ontsnappen. Maar uitkijken naar een paradijs of een vorm van reïncarnatie, was niets voor hem. Daarvoor moet je gelovig zijn. Al was Enzensberger geen atheïst. Atheïsten zijn ervan overtuigd dat er geen God is. ‘Hoe kun je dat weten? Ik ben een agnost’, zei hij.

In Der Untergang der Titanic beschreef hij wat je als mens allemaal kunt verliezen. Je kunt je vader en je moeder verliezen. Je kunt je haren verliezen, je zelfbeheersing, je kostbare tijd, je onschuld, en waar is die huissleutel toch? Je kunt je gedachten verliezen, je verstand, je rijbewijs, je hart … en je leven. Hans Magnus Enzensberger overleed op 24 november in München. Hij werd 93.