Het Romeinse keizerrijk vanuit vrouwelijk perspectief

In ‘Vrouwen van Rome’ vertelt Annelise Freisenbruch op een verfrissende manier de geschiedenis van de Romeinse first lady’s.

‘Een vrouw en echtgenote vindt haar grootste vreugde in gehoorzaamheid.’ Toen Plinius de loftrompet stak op keizer Trajanus en diens vrouw Plotina – zonder haar ook maar één keer bij naam te noemen – verwoordde hij de macho-ideologie die vijfhonderd jaar lang de Romeinse keizerlijke geschiedenis doordesemde. Steevast werden de keizerinnen immers ingezet als schaakstuk in de imperiale politiek van manlief.

Annelise Freisenbruch zoomt in ‘Vrouwen van Rome. Seks, macht & politiek in het Romeinse rijk’ in op de plaats van de keizerinnen in de Romeinse geschiedenis. Van Livia, echtgenote van de eerste keizer Augustus, tot Gallia Placidia, docher van keizer Theodosius en later ook keizerin naast Constantius III: de vrouwen hadden het allesbehalve onder de markt maar stonden meestal ondanks alles toch hun mannetje.

Livia is natuurlijk het bekendste voorbeeld van een vrouw die zich op de achtergrond hield, zoals het hoorde, maar daarbij het hele keizerlijke huishouden magistraal bestierde. Freisenbruch vertelt hoe ze 90 slaven had die om haar heen cirkelden. Niet alleen bleef ze 52 jaar getrouwd met Octavianus-Augustus maar ze overleefde hem zelfs en werd 86. In de harde Romeinse samenleving, waar slechts zes procent van de bevolking de kaap van zestig overschreed en een kwart van de zuigelingen in zijn eerste levensjaar overleed, zorgde zij ervoor dat haar eerstgeborene Tiberius Augustus zou opvolgen. Ze was amper 16 toen ze haar eerste echtgenoot Tiberius Claudius Nero een zoon schonk, Tiberius.

De meeste vrouwen, aldus Freisenbruch, kregen kinderen vanaf het moment dat ze twaalf waren. Livia vormde hierop geen uitzondering. Veel kinderen baren was de opperste taak van de vrouw en ze had er zelf trouwens alle belang bij. De Lex Iulia stipuleerde dat vrije vrouwen na het baren van drie kinderen eigen baas werden en dus niet langer onder voogdij van de vader stonden. Dat het pater familias Augustus menens was met het toepassen van deze wet bewees hij door zijn eigen dochter Julia te verbannen – en de dood in te sturen – omdat ze er een overspelige levenswandel op na zou hebben gehouden. Freisenbruch vertelt dat de echte reden allicht te maken had met een mogelijke samenzwering waarbij Julia, als vriendin van een zoon van Marcus Antonius, op werd afgerekend.

Vrouwen, zo Freisenbruch, werden ingezet als ruilmiddel in de perceptiepolitiek van hun echtgenoten. In zover verschilt de Romeinse politiek niet zoveel van wat de Kennedy-clan deed in het Witte Huis. Keizers wilden zich populair maken bij het grote publiek door hun fatsoenlijke levenswandel mediageniek te onderstrepen en lieten daarom munten slaan waar ze zij aan zij met hun augusta op pronkten. In latere dynastieën tooide vaak zelfs de hele familie de voor- en achterzijde van Romeinse valuta.

Ook beeldengroepen en cameeën waarin vrouwlief en soms de hele familie werd geshowd, werden vanaf Augustus en Livia schering en inslag. Agrippina, moeder van Nero, en zus van onder andere Germanicus, is de enige vrouw die haar eigen politieke memoires schreef maar jammer genoeg zijn die na haar dood verdwenen. Daardoor, aldus Freisenbruch, zijn we aangewezen op de mannelijke kijk van auteurs die meestal als schoothondje van de machthebbers de visie van hun keizer vertolkten.

Bij alle mannelijke dominantie zijn er toch grote verschillen in de manier waarop keizerinnen in de diverse dynastieën hun specifieke rol invulden. De dynastie van de Severini op het einde van de tweede en het begin van de derde eeuw bijvoorbeeld maakte het veel bonter dan voorafgaande keizersgeslachten. Julia Domna, de Syrische echtenote van de Libisch-Romeinse keizer Septimius Severus – de eerste donker gekleurde Romeinse keizer die ook als dusdanig op een schilderij staat – speelde het klaar dat haar zus haar zoontje Heliogabalus aan de macht bracht.

Deze schandaalkeizer wou het Romeinse pantheon zelfs inruilen voor een zwart kegelvormig afgodsbeeld uit zijn geboortestead Emesa (Homs). Om maar te zeggen hoe het aanvankelijk westerse machismo van de eerste keizers geleidelijk aan opschoof naar een meer oosters exotisme.

Freisenbruch slaagt erin om het gekende verhaal van de keizerlijke, Romeinse geschiedenis dankzij deze vrouwelijke invalshoek een vers patina te geven. De talrijke anekdotes en pikante details doen de rest.

Frank Hellemans