Goce Smilevski – De zus van Freud

Toen Sigmund Freud in 1938 met vrouw, kinderen, kleinkinderen, dokter en hondje naar het veilige Londen vluchtte, liet hij zijn bejaarde zussen bewust achter in het door de nazi’s bezette Wenen. Goce Smilevski vertelt in ‘De zus van Freud’ de kant van de achterblijvers.

Net geen tachtig jaar is Adolphine Freud als ze in 1942 samen met haar zussen Pauline en Marie op een goederentrein van Wenen naar modelstad Theresienstadt wordt gezet. Dat ze daar de rest van haar verder al moeizame en weinig opzienbarende leven moet slijten, heeft ze te danken aan de weigering van broerlief om zijn zussen mee te nemen bij zijn uitwijking naar Londen.

Toen Hitler in maart 1938 de Anschluss van Oostenrijk bij Duitsland aankondigde, sloop bij de Freuds – net als bij andere Joods-Oostenrijkse gezinnen – de angst binnen: wat nu?

In het geboortehuis van Sigmund Freud woont zijn ongetrouwde zus Adolphine samen met hun uit Berlijn gevluchte zussen Marie en Pauline. Uit angst voor deportatie doet de bijna blinde Pauline ’s nachts geen oog meer dicht. De Oostenrijkse grenzen zijn hermetisch afgesloten: al wie het land wil verlaten, moet bij de nieuwe machthebbers een uitreisvisum aanvragen.

Onder politieke druk krijgt de wereldberoemde grondlegger van de psychoanalyse Sigmund Freud toestemming om van Wenen naar Londen te verhuizen. Hij mag een lijst maken van al degenen die samen met hem een uitreisvisum moeten krijgen.

Op de lijst prijken zestien namen: die van Sigmund en zijn vrouw, hun kinderen en kleinkinderen, twee bedienden, de huisdokter en het hondje Jofi. De namen van zussen Rosa, Marie, Pauline en Adolphine ontbreken.

Als Adolphine en Pauline hun broer bijna komen smeken hen alsnog op de lijst te zetten, reageert Sigmund bijzonder koel: ‘Als jullie hadden moeten gaan, had ik zeker aan jullie gedacht.’ Waarna hij samen met vrouw en kinderen hebben en houden inlaadt en naar Londen vertrekt.

Adolphine wordt in de eerste dagen na haar aankomst in Theresienstadt wegwijs gemaakt door Ottla Kafka. Ottla lijdt aan geheugenverlies. Van haar lang geleden overleden broer Franz herinnert ze zich bijna niets meer, behalve één verhaal: Het ongeluk van de vrijgezel, over het eenzame levenseinde van een man zonder vrouw en kinderen.

Ottla weet dat ze het met haar leven zal bekopen, toch biedt ze zich als vrijwilligster aan om honderd weeskinderen vanuit Theresienstadt naar het Poolse Auschwitz te begeleiden. Na Ottla’s deportatie blijft Adolphine eenzaam achter.

Op het moment dat Adolphines beurt gekomen lijkt om vergast te worden, herbeleeft ze tot in detail haar hele leven: van het moment dat haar moeder haar als klein meisje liet verstaan dat ze maar beter niet geboren had kunnen worden, tot het moment waarop broer Sigmund haar een enkeltje richting hel bezorgde.

Met De zus van Freud schreef de Macedonische auteur Goce Smilevski een knappe, aangrijpende roman tegen ‘het grote vergeten’. Tezelfdertijd graaft hij ongenadig diep in de psyche van Adolphine Freud en schetst hij een beeld van een getormenteerde vrouw die van het leven en van haar familie niets cadeau kreeg.

Jan Stevens