Dieren hebben alle emoties die mensen hebben, schrijft primatoloog Frans de Waal

De Amerikaans-Nederlandse primatoloog Frans de Waal toont in zijn boek ‘Mama’s laatste omhelzing’ aan wat veel dierenliefhebbers allang weten: dieren hebben dezelfde emoties als mensen.

Het is om moeilijk om met droge ogen naar het filmpje ‘Mama’s laatste omhelzing’ te kijken. Naar dit emotionele moment noemde de Nederlands-Amerikaanse primatoloog Frans de Waal zijn boek over emoties bij dieren. De Waal doet al veertig jaar onderzoek naar intelligentie en emoties bij dieren, in het bijzonder bij primaten en is er van overtuigd dat wij als mensen veel minder bijzonder zijn dan we denken.

Eerst het ontroerende filmpje: de 59-jarige chimpansee Mama ligt op sterven in Burgers Zoo in Arnhem. Ze ligt als een hoopje ellende op de grond: ze wil niet eten, niet drinken en reageert nergens op. Totdat haar vriend Jan van Hooff haar komt bezoeken. Bioloog van Hooff kent Mama al zo’n veertig jaar en wanneer Mama hem herkent leeft ze op: ze tilt haar armen op om haar vriend te aaien, haar gezicht verandert in een grote glimlach, ze maakt geluiden en eet zelfs een druif op die hij haar voert.

Frans de Waal, student van Jan van Hooff, kende Mama ook goed omdat hij jarenlang de chimpanseekolonie in Burgers Zoo bestudeerde. Hij weet hoe bijzonder deze laatste omhelzing is want normaal wagen mensen – ook hijzelf en Jan van Hooff – zich niet in het hok van een chimpansee. Dat is veel te gevaarlijk. Mama voelt dat van Hooff zich niet helemaal op zijn gemak voelt en probeert hem gerust te stellen. En is ze is blij om Jan te zien.

Het filmpje is een mooi voorbeeld van de manier waarop dieren emoties uiten. Dieren lijken dan ook veel meer op ons dan we denken. In een interview in Het Parool zegt Frans de Waal: ‘We komen uit een periode waarin emoties en intelligentie bij dieren koste wat kost werden ontkend. We zagen dieren als simpele stimulus-responsmachines, heel anders dan de complexe mens.’

In het in 2016 verschenen boek ‘Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dien zijn?’ toont Frans de Waal al aan dat de intelligentie van dieren schromelijk onderschat wordt. Van primaten wordt al langer aangenomen dat ze intelligent zijn omdat ze bijvoorbeeld instrumenten gebruiken. Maar ook andere dieren kunnen ingewikkelde taken volbrengen. Kijk bijvoorbeeld eens naar het filmpje van papegaai Alex waarin deze laat zien woorden op dezelfde manier te kunnen gebruiken als mensen:

En deze van een kraai die acht ingewikkelde taken achter elkaar moet oplossen om bij zijn beloning te komen:

In zijn vorig jaar verschenen boek ‘Mama’s laatste omhelzing. Over emoties bij dieren en wat ze ons zeggen over onszelf’ vertelt De Waal over zijn jarenlange onderzoek en observaties bij dieren, in het bijzonder bij primaten. Hij is er niet alleen van overtuigd dat dieren emoties hebben, maar zelfs dat er geen enkele menselijke emotie is die dieren niet kennen.

De Waal maakt wel onderscheid tussen emoties en gevoelens. Gevoelens zijn onzichtbaar en niet te meten. Alleen degene die gevoelens heeft, weet dat ze er zijn. Over gevoelens kunnen we daarom niets met zekerheid zeggen, maar dat geldt eigenlijk ook voor mensen. Emoties kan je wel meten en zien. Je kan ze bijvoorbeeld meten in de hersenen of voelen aan zweethanden. En je kan ze op allerlei manieren zien: in gelaatsuitdrukkingen, bewegingen, geluiden.

Verontwaardigde aapjes

In zijn boek besteedt De Waal vooral aandacht aan primaten, maar hij beweert dat alle dieren, tot insecten aan toe, emoties hebben. Een boze bij, noemt hij als voorbeeld. Sterker nog: De Waal heeft in verschillende experimenten en observaties bewijs gevonden dat geen enkele emotie uniek is voor mensen.

De Waal noemt in zijn boek talloze mooie voorbeelden van dieren die rouw voelen, angst, schuld, vreugde, jaloezie en zelfs emoties die doorgaans als puur menselijk gezien worden zoals rechtvaardigheid, humor en onbaatzuchtigheid.

Het experiment met twee kapucijnaapjes dat De Waal in zijn boek beschrijft is ondertussen wereldberoemd geworden. De aapjes moeten telkens een steentje aan de onderzoeker geven. Als beloning krijgt het ene aapje een stukje komkommer terwijl het andere aapje een druif krijgt die ze veel lekkerder vinden. Aan de verontwaardigde reactie van het benadeelde aapje kan je zien dat hij vindt dat hij niet rechtvaardig behandeld wordt.

Uit een onderzoek in het Clever Dog Lab aan de VETMEDUNI in Wenen, blijkt dat honden precies hetzelfde gevoel voor (on)rechtvaardigheid hebben:

Dat apen humor hebben, blijkt uit een voorval dat De Waal in zijn boek beschrijft. Een jonge chimpansee pakt een dode, stinkende rat en legt die op het hoofd van een slapende volwassen chimpansee. Deze schrikt wakker en begint te schreeuwen en om zich heen te slaan. Daarna sluipt het jonge aapje naar zijn volgende slachtoffer om hetzelfde grapje nog eens te herhalen. De apen die op deze onaangename manier worden gewekt, wrijven met gras over de plaats op hun lichaam waar de rat heeft gelegen. Daaruit blijkt meteen dat ze ook walging voelen.

De boodschap van Frans de Waal is dan ook dat mensen niet uniek zijn en boven de natuur staan. ‘Wij biologen zijn hier om te vertellen dat mensen helemaal niet zo speciaal zijn en dat we moeten kijken hoe we in het geheel passen. We staan niet buiten de natuur’ vertelt hij in Het Parool.

Nog wat filmpjes die het gelijk van De Waal onderstrepen.

Vreugde

Schuld

Rouw

Onbaatzuchtigheid

En nog eentje over onbaatzuchtigheid/behulpzaamheid

Interview met Frans de Waal

TED Talk van Frans de Waal: Moral behavior in animals

TED Talk Frans de Waal: The surprising science of alpha males