De drie boekentips van Bart Van Loo: ‘Hopelijk geen gemeenschappelijke vijand nodig om tot eenheid te komen’

We leven in politiek complexe en verwarrende tijden. Daarom vroeg Knack aan 30 bevoorrechte waarnemers suggesties voor boeken die licht in de duisternis kunnen brengen. Vandaag: Bart Van Loo, historicus en auteur.

In het land van de eeuwige zomer. Reportages uit Frankrijk (Joseph Roth, 2017)

Lees de journalistieke geschriften van Joseph Roth en begin, bijvoorbeeld, met zijn Frankrijk-reportages. De gedachte aan een universele melting pot wordt sterker naarmate hij verder de Provence binnendringt. Van de Feniciërs via Romeinen over Germanen tot de Fransen, de verstrengeling van rassen schijnt hem in deze streken zo evident dat hij verzucht dat ‘elke persoon vijf rassen in zijn bloed heeft, oude en nieuwe’. Roth vermoedt een diepere betekenis in de chaos van de migratie die zich ‘zichtbaar, lichamelijk en vlakbij voltrekt’.

Het zijn woorden die galmen door de tijd, geschreven acht jaar voor Adolf Hitler de macht grijpt in Duitsland en een kleine eeuw voor de eenentwintigste eeuw het oude mechanisme van de volksverhuizing nieuw leven inblaast.

Kapitaal in de 21e eeuw (Thomas Piketty, 2013)

De Franse econoom Thomas Piketty legt helder uit dat “kapitaal” het altijd van “arbeid” zal halen – tot mijn grote vreugde met heel wat voorbeelden uit de klassieke Franse literatuur ter ondersteuning. Niet alleen tabellen, maar ook fragmenten uit Honoré de Balzac helpen Piketty op weg. Kort gezegd: twee vrienden die aan het volwassen leven beginnen, met hetzelfde diploma en dezelfde kansen, zullen toch financieel uit elkaar worden geslagen als de een een flinke erfenis krijgt en de andere niet. “Arbeid” kan dat “kapitaal” niet inhalen. Dit is een voorbeeld van relatief kleine ongelijkheid, maar ze zit diep ingebakken in onze maatschappij. Op grotere schaal zijn die verschillen immens. Het grote kapitaal tegen de kleine arbeid.

Hoe dat oplossen? De Franse Revolutie probeerde het, maar mislukte. Vrijheid bleek een mooie, maar moeilijk te realiseren slogan. En broederschap was het ondergeschoven kind dat al snel ingeruild werd voor bezit, zonder twijfel de belangrijkste drijfveer van de opkomende burgerij. De verkoop van nationale goederen was een poging om de rijkdom te herverdelen en meer gelijkheid te creëren, maar in werkelijkheid kwam dat alleen maar de klasse ten goede die in staat was veel geld uit te geven.

Honderd jaar later leek de Revolutie eindelijk thuis te komen in Frankrijk toen Jules Ferry de schoolplicht invoerde en “Liberté, Égalité en Fraternité” in het Frans aan de man werden gebracht in de scholen van de Republiek, maar opvallend genoeg zou de ongelijkheid net dan de hoogste toppen van de eeuw scheren: de Belle Époque bleek een baken van ongelijkheid. Nog eens een eeuw later is het vraagstuk van de herverdeling nog altijd niet opgelost.

Integendeel, bij aanvang van de eenentwintigste eeuw blijft het vermogen van een kleine groep van superrijken exponentieel stijgen terwijl het grootste deel van de mensheid er financieel op achteruitgaat en het aantal armen hand over hand toeneemt. Piketty stelt een vermogensbelasting voor om die evolutie een halt toe te roepen; zo niet, dan bestaat de kans dat de behoeftiger wordende meerderheid op een dag het heft in handen neemt en we wereldwijd afstevenen op wat er eind achttiende eeuw in Frankrijk is gebeurd.

De geheugenlozen (Géraldine Schwarz, 2019)

Deze ligt klaar om te lezen. De vertaler van dit boek, mijn goede vriend Kris Lauwerys, vertelde dat in dit boek meeslepend en helder wordt uitgelegd hoe je de herinnering kunt inzetten als wapen tegen populisme. De aanleiding voor de Frans-Duitse Schwarz’ zoektocht is de ontdekking dat haar Duitse grootvader in 1938 voordelig een joods bedrijf kon overnemen en dat haar Franse grootvader als gendarme diende onder het Vichy-regime. Een vraag dringt zich op, zoals Jean-Jacques Goldman het ooit zong: “Zou ik een beter mens zijn geweest als ik in die tijd had geleefd?” Een pertinente vraag die ook door het absoluut te lezen WIL van Jeroen Olyslaegers zindert. Nu we weer met de opkomst van populistische leiders worden geconfronteerd is het zeker niet zinloos om onze herinnering aan te scherpen.

Nog een PS. Tijdens de research voor De Bourgondiërs viel het me gaandeweg op hoe Filips de Goede te maken kreeg met problemen die ook het jonge Europa moest/moet zien te trotseren. Het is niet omdat de Bourgondische hertogen een heleboel vorstendommen in één zak staken dat er automatisch een gevoel van eenheid ontstond. Filips de Goede probeerde daar via juridische, financiële, monetaire en prille democratische hervormingen verandering in te brengen. Opmerkelijk genoeg kwam de definitieve doorbraak op dat vlak er toen er een grote vijand aan de grenzen van de Lage Landen stond. Toen zworen we allen: wij zijn Bourgondiërs, we blijven samen, wij, het geheel van vorstendommen dat als de Zeventien Provinciën werd aangeduid. Daar kwam het gevoel van ‘wij zijn de Lage Landen’ helemaal op kruissnelheid. Ik hoop dat wij Europeanen die gemeenschappelijke vijand niet nodig hebben om tot dat hogere gevoel van eenheid te komen.