De drie beste boeken over Amerika volgens Björn Soenens

‘Donald Trump heeft het deksel van de beerput gelicht, maar Amerika was al lang een disfunctioneel land’, zegt Björn Soenens.

Björn Soenens is Amerika-correspondent voor de VRT. Hij schreef meerdere boeken over de Verenigde Staten, zoals Dagen zonder Trump en Amerika. De droom op drift. Hij maakt ook de podcast Björn in the USA en was van 2013 tot 2016 hoofdredacteur van het VRT-journaal.

‘De rode draad in mijn boekenkeuze is dat ik alle schrijvers geïnterviewd heb’, lacht Soenens. ‘Het eerste boek dat ik gekozen heb, is Earning the Rockies (De verovering van de Rockies) van Robert Kaplan. Met zijn enorme historische kennis overstijgt Kaplan de waan van de dag, wat me enorm aanspreekt. In Earning the Rockies beschrijft hij hoe Amerika een wereldmacht is geworden. Maar voor dat kon, moesten de Amerikanen eerst hun land creëren. Daarvoor moesten ze naar het westen trekken en heel wat fysieke grenzen overwinnen: rivieren, prairies, en bergketens zoals de Rocky Mountains.

Kaplan beschrijft ook in andere boeken hoe de geografie een land en de mentaliteit van haar inwoners vorm geeft. Omdat de Amerikanen zoveel hindernissen hebben overwonnen, zijn ze exceptionalisten geworden: ze hebben het gevoel dat zij bijzonder zijn en een taak hebben in de wereld.

Dat er overal in Amerika snelwegen en bergpassen vanuit het niets zijn opgetrokken, wijst op een enorme sterkte.

Hoe bepaalt die trek naar het westen nog hun mentaliteit?

Björn Soenens: Amerikanen zijn nomaden. Daardoor zijn ze erg gastvrij en hebben ze een soort openheid die Europeanen ontbreken. Wie honkvast is, zal minder snel open zijn, want je ontboezemingen kunnen tegen je gebruikt worden. Amerikanen weten dat ze verder trekken en dat andere mensen passanten zijn.

Ziet Kaplan die trek naar het westen als iets heroïsch?

Soenens: Natuurlijk, want het is een onvoorstelbare prestatie. Dat er overal in Amerika snelwegen en bergpassen vanuit het niets zijn opgetrokken, wijst op een enorme sterkte.

Voor de inheemse bevolking was dat wel een ramp.

Soenens: Dat is een van de grote tegenstrijdigheden van de Amerikanen: ze hebben een morele rol opgenomen in de wereld, maar daarvoor moest er eerst een genocide gepleegd worden op de indianen. En daarna werden er nog allerlei bevolkingsgroepen achtergesteld, zoals de Afrikaanse slaven.

Zijn de raciale spanningen vandaag groter dan ooit?

Soenens: Amerika is al lang een disfunctioneel land. Zo was de turbulentie in de jaren zestig nog veel groter. Door zijn onconventionele manier van communiceren heeft de Amerikaanse president Donald Trump misschien het deksel van de beerput gelicht, maar eigenlijk vergroot hij enkel de tegenstellingen die er al lang waren.

Trump is verkozen omdat er zoveel fout loopt, wat ook de populariteit van de democraat Bernie Sanders verklaart. Mensen voelen dat Amerika niet meer naar behoren functioneert en dat er iets fundamenteels moet veranderen.

Kaplan is niet enkel een historicus, hij is ook een journalist.

Soenens: En hij heeft heel wat interessante dingen te vertellen over de journalistiek. Zo gaat hij vaak in eettentjes luisteren naar de gesprekken aan andere tafeltjes. Dan kom je te weten wat mensen echt denken, want als je hen interviewt, krijg je soms de antwoorden die ze denken te moeten geven. Een journalist moet niet enkel de krant lezen en met woordvoerders praten maar rondreizen en gewone mensen ontmoeten.

Trump is verkozen omdat er zoveel fout loopt, wat ook de populariteit van de democraat Bernie Sanders verklaart.

Dat brengt ons bij uw tweede boek, Reporter: A Memoir. Het zijn de memoires van Seymour Hersh, een bij ons grotendeels onbekende journalist.

Soenens: Ik heb ontzettend veel respect voor Hersh, want hij heeft als journalist echt het verschil gemaakt. In 1968 hebben Amerikaanse troepen in het Vietnamese dorpje My Lai honderden ongewapende burgers afgeslacht. Het was Hersh die dat bloedbad een jaar later aan het licht bracht, waardoor het Amerikaanse publiek veel sympathie verloor voor de oorlog. Daarvoor moest hij enorm veel onderzoek doen, en dat in een tijd toen het internet nog niet bestond. Zo ging hij deur aan deur, en belde hij mensen met een smoesje op om de waarheid te achterhalen.

Hersh is kritisch voor de moderne journalistiek.

Soenens: Hij vindt dat we overspoeld worden door fake news en hypes, ook in kwaliteitskranten zoals The New York Times. Zo vindt hij dat er te veel ‘hij zei/zij zei’-journalistiek is. Daarbij laat je eerst de ene persoon aan het woord, vervolgens zijn tegenstander, en dan moet de lezer het maar uitzoeken. Maar een journalist moet, met de juiste argumenten, de waarheid durven te vertellen.

Toen ik Hersh ontmoette, schreef hij in mijn exemplaar van zijn boek: ‘Bedankt dat je je ingelezen hebt voor het interview.’ Dat is zijn belangrijkste les voor journalisten: lees je in en kijk verder dan de waan van de dag.

Vaak claimt men dat de journalisten het in het Trump-tijdperk moeilijker dan ooit hebben. Maar Hersh kreeg ook veel tegenkantingen in de jaren zestig en zeventig.

Soenens: Hersh zegt dat een journalist bereid moet zijn om eenzaam te zijn. Zo heeft hij heel zijn leven conflicten gehad met zijn broodheren. Hij had wel een groot voordeel: in zijn tijd kon je nog maanden werken aan een artikel dat misschien niets zou opleveren. Nu is de productiedwang zeer groot, en moet een verhaal al op de sociale media staan nog voor het af is. Daardoor kunnen journalisten niet meer op zoek naar de belangrijke verhalen die aan het licht moeten gebracht worden.

Is het succes van Trump de schuld van de media?

Soenens: Een figuur als Trump zat er al lang aan te komen. Er loopt zoveel mis in Amerika: de manke gezondheidszorg, de ongelijkheid, de onbetaalbare woningen in steden…

Die al lang broeiende problemen zijn geëscaleerd door de kredietcrisis van 2008. Toenmalig president Barack Obama heeft de bankencrisis slecht aangepakt. Obama had de boosheid van het volk kunnen gebruiken om de economie te hervormen. In plaats daarvan werden de banken met belastinggeld gered, waardoor veel Amerikanen het gevoel hadden dat zij voor de crisis moesten opdraaien. Vervolgens kwam Trump. Hij liegt vaak, maar hij heeft wel de verdienste dat hij bepaalde problemen benoemt.

Mensen zeggen soms dat ik Amerika haat, maar het tegendeel is waar.

Verhelpt hij de problemen ook?

Soenens: Zijn belofte om de fabrieksbanen terug te brengen, is larie en apekool, want ze verdwijnen bij bosjes. Zijn plannen om de steenkoolproductie op te voeren, gaan in tegen elke economische logica en de ziekteverzekering is nu slechter dan ooit. Nee, Trump doet niets voor de gewone Amerikaan.

Het derde boek is opnieuw erg kritisch voor de Verenigde Staten: America, We Need to Talk van Joel Berg.

Soenens: Een heel grappig boek, al staat het vol tragische verhalen. Onder president Bill Clinton was Berg adviseur armoedebeleid. Nu leidt hij de Coalition Against Hunger, een organisatie die zich inzet voor mensen die niet rondkomen. Ik ben met Berg naar een voedselbank geweest en heb daar mensen ontmoet die tot voor kort werkten. Maar toen ze ziek werden, bleken ze onvoldoende verzekerd te zijn, waardoor ze geruïneerd raakten. Ze moesten met het schaamrood op wangen naar de voedselbank stappen.

Berg klaagt vaak de heersende hypocrisie aan. Zo hekelt hij de zogenaamd kritische universiteiten die geen duidelijke visie meer hebben op onderwijs. Het enige wat ze doen is proberen geld binnen te halen van sponsors en gulle donors. Het inschrijvingsgeld bedraagt soms 75.000 dollar, terwijl de rector tien miljoen dollar per jaar verdient. Berg legt dat soort hypocrisie bloot en zegt: ‘Amerika, ik hou van je, maar ik ben niet langer verliefd.’

Houdt u van Amerika?

Soenens: Mensen zeggen soms dat ik Amerika haat, maar het tegendeel is waar. De Verenigde Staten moeten wel meer zorg dragen voor hun burgers, en daarvoor moet het systeem hervormd worden.

Aan wat voor hervormingen denkt u?

Soenens: Het is al lang duidelijk wat er gedaan moet worden, maar dat gebeurt niet. Progressieve Democraten als Bernie Sanders pleiten voor een universele ziekteverzekering, maar dat wordt afgedaan als communisme. Onterecht, want zijn voorstel lijkt sterk op de Belgische sociale zekerheid. Maar Amerikanen willen niet dat de overheid zich daarmee bemoeit, zelfs als veel mensen daardoor een betaalbaardere verzekering zouden hebben. Het is merkwaardig hoe mensen tegen hun eigen belang stemmen, als de typische Amerikaanse vrijheid in het gedrang komt.

Hoe moet die mentaliteit veranderen? Kan dat zelfs maar?

Soenens: Een van de grote problemen is het tweepartijenstelsel, waardoor extremen vaker aan de macht komen. Niet dat de meeste mensen geen gezond verstand hebben en geen veranderingen willen, maar de slinger slaat altijd te ver door. Als er coalities zouden moeten gevormd worden, zouden politici meer werkbare voorstellen doen. Nu staan de twee kampen lijnrecht tegenover elkaar en verandert er niets. Of er verandert wel iets, maar anders dan men wou.

Berg heeft ook oog voor alle fundamentele problemen. Er is een kritische pers, maar daarnaast is er een wildgroei aan partijdige bronnen. Omdat het doorsnee onderwijs niet goed genoeg is, slikken veel mensen die leugens als zoete koek. Als Trump vervolgens beweert dat ze bedrogen worden, geloven ze dat. De problemen zijn zo groot dat de hele democratie op de schop dreigt te gaan.