‘Congo is jullie Auschwitz. Waar blijven de excuses?’

Francesca Melandri sluit haar trilogie over de Italiaanse geschiedenis af met De lange weg naar Rome, een roman over afwezige vaders, vluchtelingen en de schandvlek van de kolonisatie. ‘Ik weet nog altijd niet hoe ik van al die verknoopte verhaallijnen geen warboel heb gemaakt.’

Het is even bang afwachten voor de barista’s van koffiezaak Labath in Gent. Espresso serveren aan een volbloed Italiaanse geldt als een meesterproef. Daarnet liet de vrolijke Francesca Melandri al haar afkeuring blijken over mijn frappuccino: ‘Dat is heiligschennis, barbaars zelfs.’ Wanneer ze van haar minuscule kopje nipt, krullen haar mondhoeken iets hoger: ‘Ha, ik kan Rome proeven. Goedgekeurd.’ Omringd door sissende espressomachines, rinkelend glaswerk en bebaarde hipsters zullen we het hebben over haar vuistdikke roman De lange weg naar Rome, het sluitstuk van wat ze zelf haar vadertrilogie noemt.

In 2011 verscheen al de internationale bestseller Eva slaapt. Daarin gaat een jonge vrouw op zoek naar haar biologische vader. Haar zoektocht loopt parallel aan het streven van Zuid-Tirol naar meer onafhankelijkheid. De van oorsprong Oostenrijkse provincie werd na Wereldoorlog I overgedragen aan Italië – volgens sommigen geannexeerd – en de strijd tussen de separatisten en de Italiaanse staat flakkerde decennialang hoog op.

Daarna behandelde Melandri in Hoger dan de zee (2016) de loden jaren tachtig, waarin extreemlinks en -rechts elkaar bekampten met bomaanslagen, executies en ontvoeringen. Een politiek beladen thema dat Melandri heel stijlvol neerzette in een verstilde roman waarin een man en een vrouw naar een gevangeniseiland varen om er respectievelijk hun zoon en echtgenoot te bezoeken.

In De lange weg naar Rome ten slotte heeft ze het over de era’s van Mussolini en Berlusconi. Terwijl de Libische leider Khaddafi in Rome met keizerlijke egards ontvangen wordt, krijgt een jonge vrouw bezoek van een vluchteling die beweert dat hij door haar vader werd verwekt tijdens de brutale kolonisatie van Ethiopië. Ze trekt op onderzoek uit, enkel om te ontdekken dat haar ondertussen demente vader in zijn jeugd gretig meeheulde met het fascistische regime en er ondanks de rassenwetten niet voor terugdeinsde een Abessijnse vrouw als minnares te nemen.

Drie romans, drie verloren vaders, drie vaderlanden. Dat klinkt ambitieus, maar Melandri slaagt er telkens met verve in om het persoonlijke met het politieke te vervlechten, met als eindresultaat een trilogie waarvan de delen makkelijk afzonderlijk te lezen zijn.

Francesca Melandri: De boeken vormen niet zozeer een chronologische trilogie maar eerder een thematisch geheel waarin het individuele telkens gespiegeld wordt door het collectieve niveau. De vraag die ik stel is: werkt gemeenschapszin in op je persoonlijke identiteit? Daarnaast wilde ik het over de Italiaanse geschiedenis hebben en was ik gefascineerd door onderwerpen als terrorisme en kolonialisme.

Zo wilde ik in Eva slaapt laten zien hoe het gemis van een vader ook het gemis van een vaderland kan zijn. Toen het Duitstalige Zuid-Tirol als oorlogsbuit aan Italië werd geschonken, verloren ze in die provincie hun nationale identiteit en hun thuisland. Plots werden blonde Duitsers gekoloniseerd door donkere Italianen, en dat lokte gewapend verzet uit, een verzet dat door de Italiaanse staat als terrorisme werd bestempeld. Maar hoe bepaal je wat terrorisme is? Vrijheidsstrijders zullen hun verzet als legitiem zien, als een gerechtvaardigde strijd tegen een overheerser. De staat daarentegen zal datzelfde gewapende conflict als terrorisme beschouwen, als een poging om de democratisch verkozen regering te ondergraven. Tegelijk zullen ze, ironisch genoeg, net om die democratie te verdedigen, de grondrechten van terroristen opschorten en hen als outlaws labelen, zodat alle middelen goed zijn om hen op te sporen en indien nodig standrechtelijk te executeren. Diezelfde staat heeft zich ook schuldig gemaakt aan kolonialisme, het gewelddadig inpalmen van andermans land. Is dat dan geen terrorisme? Stel die vraag aan de toenmalige Abessijnse bevolking en het antwoord zal ja zijn.

Had u de trilogie duidelijk voor ogen, of groeide het project gaandeweg?

Melandri: Het stond me glashelder voor de ogen, als bij een religieuze verschijning. Nu ik erop terugkijk, verbaast het me dat ik het overzicht heb kunnen bewaren. Nadat ik de eerste versie van Eva slaapt had geschreven, ben ik een maand door Ethiopië getrokken om research te doen voor het derde en laatste boek, en tussendoor heb ik Asinara bezocht, het gevangeniseiland voor de kust van Sardinië. Daar speelt Hoger dan de zee zich af. Dat eiland werd niet alleen gebruikt om maffiosi en leden van de Rode Brigades op te sluiten, tijdens WO I verbleven er ook krijgsgevangenen uit Oos-tenrijk en Hongarije. Al die thema’s liepen dus in elkaar over. Ik moet in een staat van creatieve gratie geleefd hebben, want ik weet nog altijd niet hoe ik van al die verknoopte verhaallijnen geen warboel heb gemaakt.

Vanwaar die fascinatie voor vaders?

Melandri: Attilo, de vader in De lange weg naar Rome, lijkt heel veel op mijn echte vader. Ik wist dat mijn pa een fascist was, maar kon dat niet rijmen met de zachtaardige man die me heeft opgevoed, die zelfs een feminist genoemd kan worden, geen sinecure in de Italiaanse machocultuur. Niet dat ik mij in zijn naam wil verontschuldigen, maar in die tijd had je weinig keuze: of je heulde mee, of je was een verzetsheld. Hij was geen oorlogsmisdadiger, eerder een ambtenaar in het regime, en dan moest je wel partijlid zijn. Niettemin: hij had dapper kunnen zijn.

Duitsland heeft zich met de Neurenbergprocessen en de Wiedergutmachung uitdrukkelijk over de erfzonde van het nazisme gebogen. Is Italië al in het reine met zichzelf?

Melandri: Ho, niet te snel. Die processen werden georganiseerd door de geallieerden en Duitsland is pas halverwege de jaren zestig de slachtoffers beginnen te vergoeden. Het Duitse schuldbesef kwam maar traag op gang. Daarnaast zijn er drie belangrijke verschillen. Om te beginnen: Italië heeft Auschwitz niet uitgevonden. Zeker, het fascisme heeft gruwelijke gevolgen gehad en we hebben meegewerkt aan de opsporing van Joden. Ten tweede was onze status na WO II anders. Mussolini was een handpop van Hitler en Italië kende, veel meer dan Duitsland, een vorm van gewapend verzet waar grote delen van de bevolking actief bij betrokken waren. Niet dat de partizanen in staat waren om de nazi’s te verslaan, maar ze hebben wel ons gezicht gered. En, ten laatste, hebben de geallieerden ons nooit gedwongen om processen te organiseren. Dat is jammer, want zo’n proces had ons land een catharsis kunnen geven. Haast niemand werd vervolgd en intussen hield men zich bezig met de wederopbouw en de dagelijkse beslommeringen. Dat is problematisch, want nu kan elke Italiaan zijn handen in onschuld wassen.

Daar wil ik nog iets aan toevoegen: Duitsland is de Europese uitzondering. Zij hebben van Niemals vergessen, nie wieder Faschismus een nationale religie gemaakt. Maar de rest van de wereld? Heeft Japan zich verontschuldigd, of Spanje voor de Franco-jaren? Amerika worstelt nu nog met de erfenis van de slavernij. Pas onlangs werd de eerste gedenksteen voor de lynchpartijen opgericht – een groot nationaal zelfonderzoek blijft evenwel uit.

België mag trouwens ook eens in eigen boezem kijken.

Melandri: Wat jullie uitgevreten hebben in Congo is veel erger dan de Italiaanse kolonisatie van Ethiopië. Dat is jullie Auschwitz. Hebben jullie ooit, zoals Duitsland of Zuid-Afrika, tribunalen opgericht of excuses aangeboden?

Eén keer heeft een premier een schuldbekentenis tegenover Rwanda gemompeld. Het Congolese volk wacht nog op excuses.

Melandri: Het is ook niet makkelijk. Geschiedenis is opgetrokken uit grijswaarden en nuances, en je eigen slechte daden minimaliseren is een psychologisch fenomeen. Pas wanneer je met de neus op de feiten wordt gedrukt, komt inzicht.

Italië heeft zijn ex-kolonie Libië wel vier miljard euro gegeven, een geschenk dat Khaddafi nota bene uit de handen van Berlusconi mocht ontvangen.

Melandri: Ha! Dat was niet alleen een aalmoes, het was ook smeergeld om goedkope olie te kunnen importeren. Dat grote theater waarmee Berlusconi zijn kompaan Khaddafi in 2009 ontving in Rome diende ook om de vluchtelingencrisis te beteugelen. Of beter gezegd: Italië mocht de bootvluchtelingen in Libië dumpen en god weet wat er daarna met hen gebeurd is. Niet dat beide heren daar echt om maalden, want het leek één groot bunga-bungafeestje. Khaddafi liet zevenhonderd vrouwen voor zijn neus paraderen en Berlusconi van zijn kant had enorm veel interesse voor de vrouwelijke bodyguards van Khaddafi, een nauwelijks verholen harem van seksslavinnen.

In mijn roman staat dit bezoek symbool voor het echte thema van mijn boek: machtsstructuren. Bijna elke menselijke relatie is hiërarchisch: hoe verhouden de seksen zich tot elkaar, wat is je plaats in het gezin, in de maatschappij? Je kunt dat op microniveau bekijken, maar je kunt het ook extrapoleren. Oorlog en kolonisatie zijn vormen van machtsmisbruik. Sterk versus zwak, overheerser versus onderdaan, staat versus rebel.

U schrijft met veel liefde over Ethiopië, een land dat ik enkel ken van Live Aid en koffiebonen.

Melandri: Het is een prachtig land. Tot mijn spijt heb ik slechts een fractie ervan bezocht, het deel dat Abessinië wordt genoemd. Ethiopië heeft een aparte status in Afrika. Het is cultureel héél verscheiden en het is ook een trots land: Ethiopië heeft in 1896 het Italiaanse leger verslagen. In 1935 lukte het de Italianen wel, mede door het gebruik van mosterdgas, maar tot een echte kolonisatie is het nooit gekomen.

Ik was heel nederig toen ik naar Ethiopië trok. Mijn bezoek was kort, mijn kennis van het Amhaars onbestaand, dus hoe kan ik hun geschiedenis recht doen? Die beperkingen heb ik gecounterd met heel veel research. Ik hoop dat mijn roman ook binnensijpelt in de Italiaanse geledingen, zodat we Ethiopië kunnen herontdekken en herwaarderen.