Boekenbeurs: kleinere uitgevers zijn niet blij met de verhuizing naar Kortrijk

De jaarlijkse Boekenbeurs zal plaatsvinden van 29 oktober tot 6 november – niet in Antwerpen, zoals de traditie het wil, maar in Kortrijk. Nogal wat betrokkenen uit de boekensector zijn daar verbolgen over.

Een ‘hopeloze uithoek’, zo noemde auteur Tom Lanoye Kortrijk onlangs in Humo. ‘Neem een landkaart, prik een passerpunt in downtown Kortrijk en trek met de andere punt een cirkel van vijftig kilometer. Hoeveel Nederlandskundige kopers wonen in die perimeter? (…) Vijftien kilometer verderop begint Frankrijk al, tien kilometer naar het oosten lonkt de taalgrens.’

Jaja, daar heb je het, zegt de argeloze boekenliefhebber, Antwerpen oftewel het New York aan de Schelde misgunt de Texanen van West-Vlaanderen hun beurs. Maar ten gronde schuilt onder die verhuizing een vraagstuk over hoe anno nu het boek het beste gediend is.

Klauw

Wat voorafging. De vaste organisator van de Antwerpse Boekenbeurs, Boek.be, overleefde de coronacrisis niet. Uit de as van het faillissement verrezen in 2021 twéé boekenbeurzen: Boektopia in Kortrijk (3 dagen eind oktober, 11.000 bezoekers) en Lees! in Antwerpen (7 dagen begin november, 24.000 bezoekers). Maar voor 2022 legden beide initiatieven hun klauw op dezelfde periode (29 oktober tot 6 november) en daarin bleek geen vergelijk mogelijk. Omdat tien grote uitgeverijen hun geld sinds 2021 (letterlijk) inzetten op Kortrijk, had de Antwerpse organisator er in juni geen zin meer in. Hij maakte gewag van ‘een onwaarschijnlijke tweespalt in het boekenvak, tussen enerzijds een aantal grote uitgevers en anderzijds kleinere uitgeverijen…’ De suggestie: de grote commerciëlen hebben het Kortrijkse spoor onder elkaar bekokstoofd en vervolgens aan de rest opgedrongen.

Vorige eeuw waren er goede redenen om een boekenbeurs te organiseren zoals die toen bestond. Maar dit is 2022.

Uitgeverij Vrijdag van Rudy Vanschoonbeek is een van die ‘kleinere’. Hoe zit dat met die tweespalt? ‘De Groep Algemene Uitgevers (GAU), de belangenvereniging, moet er zijn voor alle leden, vind ik, dat zijn er meer dan vijftig. Maar onze stem wordt er inderdaad minder gehoord.’ In diverse dossiers is een verschil in benadering voelbaar: ‘Zo wil de GAU het principe van de gereglementeerde boekenprijs herzien, en toont ze weinig betrokkenheid bij het Boekenoverleg.’

In dat Boekenoverleg zitten naast uitgevers ook de auteurs, bibliotheken en organisaties die literatuur promoten. Voorzitter Jos Geysels ondervond eveneens dat de GAU liever een eigen koers vaart. ‘Voor een visie op een vernieuwde boekenbeurs proberen we sinds 2021 economische en non-profitspelers rond de tafel te krijgen. Maar de GAU houdt zich afzijdig.’

Gezond verstand

Het is nogal wat, wat Boektopia en de GAU voor de voeten wordt geworpen. Patrick Boeykens voert in deze zomerperiode het woord voor beide. ‘U zult begrijpen dat het in een ledenvereniging van vijftig niet haalbaar is over alles unanimiteit te bereiken. Op een bepaald moment moet men zich kunnen neerleggen bij een meerderheid, dat beseft Rudy ook wel. En over het Boekenoverleg: de GAU vindt de samenstelling te onevenwichtig, zeker wat het economische luik betreft, en besliste daarom op dat vlak haar belangen zelf te verdedigen.’

De zogenaamde verdeeldheid over de Boekenbeurs is volgens Boeykens terug te brengen tot financieel gezond verstand. ‘In 2021 hebben tien uitgevers 250.000 euro samengebracht voor een opvolger van de Boekenbeurs. We hebben gekeken naar de oude locatie, Antwerp Expo: daar waren de kosten en de risico’s te groot, de infrastructuur ontoereikend. Dus is er uitgeweken naar elders. Mechelen was in de running, Gent ook, uiteindelijk werd het Kortrijk.’ Wat was de troefkaart van Kortrijk? Lag daar een pot subsidies te wachten? ‘Geen subsidies, nee, XPO Kortrijk was gewoon een pak goedkoper. De stad helpt hooguit via promotie en kleine initiatieven, zoals gratis museumbezoek met een kaartje van Boektopia. De provincie steunt wel, indirect, via de organiserende evenementenhal.’

En wat die ‘uithoek’ betreft: een boekenbeurs is altijd enigszins regionaal, betoogt Boeykens. ‘Ook de Antwerpse Boekenbeurs ontving vooral bezoekers uit de stad, de provincie, het Waasland, en minder uit de andere provincies. Op Boektopia vorig jaar telden we veel Oost- en West-Vlamingen, die zakten vroeger niet allemaal af naar Antwerpen, hoor.’

Als dat het geval is, is Vlaanderen dan niet groot genoeg voor twéé boekenbeurzen? Boeykens: ‘De uitgevers zijn inderdaad bereid twee events per jaar mee te organiseren, eentje in het voorjaar, eentje in het najaar.’ Dan moet een van de huisvestende partijen wel de heilige periode rond Allerheiligen willen loslaten. Aarzeling. ‘De piekverkoop zit in het najaar, daar valt niet naast te kijken. Het effect van de beurs daarop is niet te onderschatten. Er is nog een aspect: het engagement met Kortrijk Xpo ligt de komende drie jaar vast op de herfstvakantie. Vanaf 2025 wordt meer mogelijk.’

Verzet

Ondertussen zit Antwerpen niet stil. Tom Lanoye fantaseerde in zijn Humo-column over een ‘verzetsbeurs aan de Meir’. Het ziet ernaar uit dat er zoiets komt. Boekhandels en organisaties broeden op een alternatief, van onderuit georganiseerd, en de stad Antwerpen heeft november al uitgeroepen tot boekenmaand. Wouter Cajot van Boekhandel Stad Leest denkt er mee over na. Wordt dit de wedergeboorte van een event à la Het Andere Boek, de alternatieve boekenbeurs die tot 2010 bestond? ‘Alstublieft, nee zeg, die dagen zijn voorbij. We willen niet terug naar een muffe zaal met tafeltjes vol boeken. Het wordt veeleer een festival, met ook aandacht voor, om maar iets te zeggen, knutselen en koken. Denk aan een centrale hub met een hoofdprogramma, en een parcours door de stad, langs boekhandels die naar eigen smaak daarbij kunnen aansluiten.’

Het is een trend. Dit jaar telt soortgelijke literaire festivals in Leuven (Druk in Leuven), Oostende (Faar), Gent (9000 Boeken) in respectievelijk mei, maart en oktober. Ze worden onderstut door de stad (Leuven), de toeristische dienst (Oostende) maar het kan ook grotendeels op eigen kracht: 9000 Boeken is een soloactie van uitgeverij Borgerhoff en Lamberigts. Kim Van Kerckhoven: ‘We doen dit voor de derde keer, in samenwerking met boekhandels en cultuurhuizen. We kunnen er financieel aan uit, maar het is dan ook kleinschalig bedoeld. We gaan niet voor de grote aantallen.’ Dat is de achilleshiel van zulke initiatieven: gezellig, maar er komen in het beste geval enkele duizenden mensen op af. Dat blijft ver weg van de promotionele donderkracht van de voormalige Antwerpse Boekenbeurs. Het is als een kermisgeweer vergelijken met een stalinorgel.

Gigantisme

Wat ons leidt naar de diepere zinvraag: heeft de 80 jaar oude Boekenbeurs nog een bestaansreden? Want het is ook altijd wat. Het is er te warm, er is niet genoeg parkeerplaats, het is er te druk, er komt almaar minder volk (124.000 in 2019, ooit 180.000) en – een geheim dat iedereen kent – een winstkoe is het niet. Standhouders mogen blij zijn als ze break-even naar huis kunnen. Toch maakt de GAU zich sterk dat de meerderheid van uitgevers achter zo’n groot boekevent blijft staan. Niettemin: is dat gigantisme nog van deze tijd? Tienduizenden titels in stapels, in een fabriekshalachtige omgeving, dat ademt helemaal het industriële tijdperk, niet de warmte van een cultureel feest in een kloppend stadshart, zoals hippe urbanisten dat graag zien.

Uitgever Vanschoonbeek: ‘Alles herdenken vanaf nul zou geen kwaad kunnen, maar het is een hele opgave. Wat ik bijvoorbeeld vandaag zie, is dat de boekhandel sterk geprofessionaliseerd is. Een nieuwe Boekenbeurs moet bijgevolg vorm krijgen in samenwerking met die boekhandel, op een of andere manier zelfs ín die boekhandel. Vorige eeuw waren er goede redenen om een boekenbeurs te organiseren zoals die toen bestond. Maar dit is 2022.’