Boeken voor het leven

Op 8 september viert uitgeverij Lannoo haar eeuwfeest. Een portret van drie generaties Lannoo, en hun passie voor het mooi vormgegeven boek.

‘Menslief, ik hou van jou’ (1972) van Phil Bosmans was de absolute topper in de honderd jaar uitgeefgeschiedenis van uitgeverij Lannoo. De Nederlandstalige editie van de populaire ‘vitaminen voor het hart’ van pater Bosmans ging 850.000 keer over de toonbank; de Duitstalige zelfs meer dan 2 miljoen keer.

En zeggen dat Lannoo eerst allesbehalve happig was om Bosmans uit te geven, aldus de 51-jarige Lieven Sercu, directeur-uitgever van Lannoo-uitgeverij, want het ongewone boekformaat dat Bosmans wou, zou boekhandelaars misschien tegenhouden om het in hun rekken te plaatsen.

Maar de televisie – toen al – gaf een duwtje in de rug en zorgde voor het gigantische commerciële succes. Sercu: ‘Toen heel tv-kijkend Nederland tijdens een show met Mies Bouwman ter gelegenheid van een jubileum van koningin Juliana zag hoe een zekere juffrouw Trooster Menslief, ik hou van jou aan de koningin cadeau gaf, werd het de grootste bestseller in de geschiedenis van onze uitgeverij.’

Lannoos succesverhaal begon nochtans uiterst bescheiden. De achttienjarige Joris Lannoo, de founding father van het familiebedrijfje, zat nog op de schoolbanken toen zijn vooruitziende vader Joseph 100 jaar geleden drukkerij Horta in de Ieperstraat in Tielt voor zijn beide zoons kocht.

Papa was bakker, maar hij wilde zijn zonen Georges-Antoine (Joris dus) en Raphaël-Désiré (Raf) een goede kostwinning garanderen. Voor alle zekerheid zou hij de bakkerstrog nog in het drukkerij-boekhandeltje hebben laten staan. Matthias Lannoo, de 52-jarige achterkleinzoon van bakker Joseph Lannoo en vandaag algemeen directeur, moet er smakelijk om lachen en vermoedt dat het een broodjeaapverhaal is – hij heeft nooit bakkersgerei aangetroffen in het grootouderlijke uitgevershuis.

Zoon Joris bracht op 11 juli 1909 het eerste Lannoo-drukwerk op de markt. Vliegt de blauwvoet? Storm op zee! was een brochure met Vlaamse studentenliederen die de Rodenbachviering in Tielt meer luister moest bijzetten. Deze eerste Lannoo gaf aan de uitgeverij dus van bij het begin het strijdbaar Vlaamse karakter mee waar het in de eerste decennia om bekend zou worden.

Joris Lannoo wou met zijn drukkerij-uitgeverij de Vlaamse lezer verheffen. Hij had in het voorlaatste jaar van zijn klassieke humaniora nog les gekregen van Cyriel Verschaeve, de bekende priester-dichter die zijn volk wou leren lezen en vooral leven.

Romain Van Landschoot, die in december samen met Marie-Anne Wilssens een boek over 100 jaar Lannoo brengt, vertelt in een monografie van Joris Lannoo hoe de scholier in de poësis bij Verschaeve een schriftje van meer dan 100 Duitse gedichten bij elkaar pende. Het literatuuronderwijs was aan de Vlaamse colleges toen nog een belangrijk emancipatorisch instrument, en het is in die zin dat Joris Lannoo de eerste bouwstenen legde voor wat de grootste Vlaamse uitgeverij zou worden.

Voor de Eerste Wereldoorlog lag het productieritme vrij laag – er verscheen amper een tiental boeken -, maar eens november 1918 voorbij was, begon de winkel goed te draaien met die typische mix van Vlaamse, ontvoogdende literatuur én spiritueel-katholieke boeken à la Bosmans. De Deen Johannes Joergensen was in die beginperiode Lannoos huisfilosoof, en ook hij haalde met zijn levenswijsheid grote oplagen.

Stijn Streuvels, die bij de Nederlandse uitgever Veen publiceerde, liet co-edities bij Lannoo verschijnen, tot Lannoo in 1942 – na een deal met Veen – Streuvels’ enige uitgever werd. En ook dat legde de uitgeverij geen windeieren. Van Streuvels’ roman De Vlaschaard werden minstens 200.000 exemplaren verkocht. Van bij het begin paarde uitgeverij Lannoo dus een culturele aan een economische opdracht maar, aldus Sercu, ‘Joris had het geluk dat zijn vrouw een stevig oog in het zeil hield.’

‘Den lande en volke getrouw’, de baseline van de drukkerij-uitgeverij onder het directeurschap van Joris Lannoo, bleef samen met het Vikingenbootje en de stapels boeken die een schipper in maliënkolder vervoert de huisstijl van Lannoo tot 1969. Ondertussen had zoon Godfried het roer overgenomen van zijn vader, die in 1971 overleed.

Hij zou de uitgeverij verder professionaliseren en vooral richting Nederland uitbreiden. De familiestructuur van het bedrijf werd omgeturnd tot een naamloze vennootschap, want Godfried Lannoo was niet voor niets een van de eerste studenten van economieprofessor en latere minister van Financiën André Vlerick. Daarnaast was hij vooral bezeten van het mooie boek. Als leerling van het Plantin Genootschap had hij een bibliofiele passie voor vormgeving en typografie. Het schip in Lannoos logo kreeg een meer abstracte uitvoering, en het boekenaanbod werd verbreed. De reisgidsen werden gelanceerd.

Toen met Matthias Lannoo de derde generatie aan boord kwam, werd de zakelijke én internationale dimensie aan- gescherpt. In 1992 verzelfstandigden de beide afdelingen van drukkerij-uitgeverij Lannoo zich tot volledig onafhankelijke en autonome bedrijven: enerzijds drukkerij Lannoo, en anderzijds de uitgeverij zelf dus.

Van dat laatste bedrijf, waartoe ook Lannoo Graphics en de distributieactiviteit DistriMedia behoren, werd Matthias algemeen-directeur. Sercu, die sinds 1983 bij Lannoo werkzaam was, benadrukt het cruciale belang van dit nieuwe businessmodel voor de vaart die Lannoo ondertussen genomen heeft: ‘We zijn als uitgeverij een druiventros van kleine uitgeverijen die allemaal autonoom kunnen beslissen wat ze willen uitgeven.’

Uitgeverij Lannoo heeft ondertussen talloze uitgeefactiviteiten met ieder op zijn terrein mooi uitgegeven en meestal goed scorende boeken. Momenteel is Geronimo Stilton , een co-editie met Baeckens Books, een van de absolute uitschieters met meer dan 550.000 verkochte exemplaren van de wakkere muis. Binnen de afdeling Kind & Jeugd is ook Vos en Haas van Sylvia Vanden Heede een kaskraker.

In Lifestyle zijn het natuurlijk de Piet Huysentruyts die zoete broodjes bakken – de drie delen van SOS Piet zijn goed voor meer dan 350.000 verkochte kookboeken – en ook in de afdelingen Toerisme, Non-Fictie en Kunst worden vaak zeer hoge verkoopcijfers gehaald, zoals de meer dan 100.000 exemplaren van Liefde is een werkwoord van Alfons Vansteenwegen of de meer dan 70.000 exemplaren van Logeren bij Belgen in Frankrijk van Peter Jacobs en Erwin De Decker bewijzen.

Matthias Lannoo ging vanaf de jaren negentig dus resoluut de internationale toer op. Hij kocht met Terra een eigen uitgeverij, verkoop- en distributiehuis in Nederland – ‘want anders krijg je in Nederland toch geen voet aan de grond’ – en richtte met Editions Racine ook een Franstalige dochteronderneming op. Matthias Lannoo is bijzonder trots op de bloeiende foreign rights -afdeling, die zich bezighoudt met aan- en verkoop van boekenrechten en het opzetten van co-edities.

Dat laatste resulteert in fraaie boeken die soms tot in zeven verschillende talen verschijnen. Daardoor kun je wereldwijd Lannoo-boeken aantreffen in bijna 250 boekhandels, van Tokio tot in New York. Sercu, die tijdens een recente Italiaanse vakantie in Libreria Rizzoli, de mooiste boekhandel van Milaan in de befaamde Galleria Vittorio Emmanuele, twee Lannoo-boeken in de etalage zag staan, kreeg er toch een kick van.

3500 Years of Textile Art , een kunstboek over de vroege geschiedenis van de textielkunst van Antoine De Moor en Goya, Redon en Ensor , de catalogus van Herwig Todts bij de gelijknamige tentoonstelling in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, zijn dan geen bestsellers in de strikte zin van het woord, maar ze geven Lannoo een exposure waar andere uitgeverijen alleen van kunnen dromen.

Lannoo is de laatste jaren dus aan een immense schaalvergroting bezig. Wie Lannoo zegt, denkt immers op de eerste plaats aan de uitgeverij Lannoo zelf, maar je mag ook Lannoo Graphics niet vergeten. Lannoo Graphics legt zich toe op de markt van stationary goods (schoolspullen, ringmappen, dagboekjes en wenskaarten, bijvoorbeeld) en bagagerie (rugzakken en pennenetuis onder andere) en maakt zo dertig procent van de totale omzet uit.

Er zijn ook nog het distributiecentrum DistriMedia in Tielt en TerraLannoo in Arnhem, waar de Nederlandse activiteiten gecentraliseerd zijn, plus uiteraard Editions Racine in Brussel en LannooCampus (het academische broertje) in Heverlee. Het personeelsbestand van uitgeverij Lannoo dat voor de splitsing in 1992 52 medewerkers telde, is vandaag toegenomen tot 185. De omzet evolueerde navenant. In 1992 was die goed voor 13,8 miljoen euro, in 2008 beliep hij 41 miljoen – en zelfs 47 miljoen wanneer daar nog de activiteiten van DistriMedia en TerraLannoo worden bijgeteld.

De uitgeefactiviteiten zijn explosief mee geëvolueerd: de eerste 40 jaar rolden er 400 nieuwe boektitels van de Tieltse persen. Dat aantal vertienvoudigde na 75 jaar tot 4000, en de laatste 25 jaar kwamen daar nog 8000 titels bij. Uitgever-eeuweling Lannoo produceerde dus in 100 jaar tijd 12.000 boeken, waarvan twee derde onder leiding van Matthias Lannoo. Toch vindt hij dat momenteel met 600 nieuwe boekproducties per jaar een magische bovengrens is bereikt.

Wat blijft er na 100 jaar ten slotte over van ‘Den lande en volke getrouw’? Sercu en Lannoo willen niet direct een nieuwe slogan lanceren, maar hebben wel een missionstatement klaar dat de huidige uitgeefvisie min of meer kernachtig zou kunnen samenvatten: ‘Lannoo Uitgeverij wil boeken voor het leven publiceren die ook een emotionele meerwaarde bieden. We beschouwen het als onze opdracht om bij te dragen tot de culturele ontplooiing van de samenleving waarvan we deel uitmaken.’

Kortom, Lannoo zweert nog altijd bij de emancipatorische drive van stichter Joris Lannoo, maar is als grootste Vlaamse boekenconcern ondertussen een commerciële mastodont geworden in het internationale boekenwereldje, die beseft dat uitgeven een degelijke economische basis vereist.

Het valt ondertussen op dat Lannoo, dat ooit zoveel Vlaamse literaire uitgaven verzorgde, de schone letteren sinds enkele jaren vaarwel heeft gezegd. Matthias Lannoo geeft toe dat de poëziereeks moest worden gestopt: ‘Van de meeste bundels verkochten we amper 100 van de 500 exemplaren.’

Omdat Lannoo de poëzie nog steeds een groot hart toedraagt, blijft het poëziebloemlezingen uitgeven, zoals Het groot verzenboek van Jozef Deleu, waar een nieuwe, ‘verjongde’ versie van uitkomt, of zoals De mooiste -collecties van Koen Stassijns en Ivo Van Strijtem.

Nee, aldus Sercu, beter geen (literair) werk, dan half werk. Maar de literatuur laat Lannoo niet los. Wat is er aan van de geruchten dat Lannoo sterk geïnteresseerd is in PcM (Persgroepcombinatie Meulenhoff), waar de Vlaamse Standaard Uitgeverij een onderdeel van is?

Sercu zegt dat de verkoopprocedure in de loop van september nog moet worden opgestart. Maar het is duidelijk dat Lannoo interesse heeft, misschien niet voor de hele PcM-winkel, maar wel voor een afzonderlijke, sterke uitgeverij in de PcM-portefeuille. In het licht van Lannoos Nederlandse ambitie en de droom om ooit (weer) literatuur uit te geven, is het zonneklaar dat de grootste interesse naar Bruna of naar Meulenhoff/De Boekerij uitgaat.

Matthias Lannoo voelt zich echter niet geroepen om dit te bevestigen. Na al die jaren is zowel Sercu als Lannoo ondertussen wel tot het besef gekomen dat je als uitgever pas kans op slagen hebt wanneer je álle schakels van het uitgeefproces – van talent zoeken en teksten redigeren tot drukken, promotie voeren en boeken distribueren – zelf controleert. En dan heb je geen bakkerstrog meer nodig.

Romain Van Landschoot en Marie-Anne Wilssens – 100 jaar uitgeverij Lannoo. Het verhaal van een voorzichtige durver.
Verschijnt in december 2009
Uitgeverij: Lannoo, Tielt
Aantal pagina’s: 400
ISBN: 978-90-209-8637-2

Frank Hellemans