Volgens etholoog Lars Chittka valt er veel te zeggen voor een bewustzijn bij bijen en hommels.
Stel dat een blinde al tastend het onderscheid heeft leren te maken tussen een kubus en een bol. Als hij opeens weer zou kunnen zien, zou hij die kubus en bol dan louter op het zicht herkennen? Dat vroeg de Ierse filosoof William Molyneux zich in 1688 af. Moeilijk te beantwoorden, dacht de Duitse zoöloog en etholoog Lars Chittka een paar jaar geleden, want hoe zet je zo’n experiment op? Met mensen leek het hem onmogelijk, maar misschien lukte het wel met bijen. In een pikdonkere omgeving liet hij een bij los op een paar bolletjes waar een druppel nectar in verborgen zat, en op een paar kubussen zonder nectar. Zodra het beestje het verschil tussen de twee kende, stak Chittka het licht aan en plaatste hij de bolletjes en kubussen in een afgesloten petrischaaltje, zodat de bij alleen de vormen kon zien. Het diertje vloog meteen naar de bolletjes.
Chittka toont dat een bij op de toekomst anticipeert.
Dat opzienbarende experiment is maar een van de vele die Chittka beschrijft in Het bewustzijn van de bij, zijn boek op basis van dertig jaar onderzoek. Dat bijen en hommels een zonnekompas hebben en aardmagnetisme voelen, wisten we al. Het zijn zaken die hen helpen om van een afstand van meer dan twee kilometer feilloos hun weg terug naar huis te vinden. Maar dat ze weten welke bloem net bezocht is door een andere bij, waardoor ze geen nectar meer bevat, was toch een verrassing. Blijkbaar zijn bloemen elektrisch negatief geladen en bijen positief. Wanneer een bij een bloem bezoekt, wordt die iets positiever, wat de volgende bij meteen voelt.
Ook al verscheen Chittka’s boek oorspronkelijk bij Princeton University Press, toch vergt het geen voorkennis. Alleen het deel waarin hij het heeft over het brein van de bij, is soms wat taai, maar dat kan ook moeilijk anders. Hoe kun je immers uitleggen dat een bij slechts over 850.000 neuronen beschikt maar daar heel veel mee kan doordat ieder neuron 100 miljoen connecties aangaat?
Maar beschikt ze over een bewustzijn? Want het is niet omdat ze een kunstbloem aan een touwtje vanonder een glasplaat kan trekken om er de nectar uit te halen en een andere bij die dat ziet het meteen van haar leert – het type intelligentie waarover katten en honden bijvoorbeeld niet beschikken – dat ze bewust zou zijn. Ze herinnert zich het verleden, anticipeert op de toekomst en heeft emoties, toont Chittka. Maar echt bewijs voor een bijenbewustzijn is dat niet, al laat het wel veel vermoeden. Een menselijk bewustzijn is het natuurlijk niet, moeten we wel beseffen. Op de gedachte ‘ik voel me een beetje down en ik blijf vandaag maar eens lekker thuis in plaats van te gaan foerageren’ zul je een werkbij nooit betrappen.
