Auteur Tom Lanoye: ‘Wat doe je als je de wetenschap niet meer vertrouwt? Je kapot genieten’

Tom Lanoye luidt de lente in met literair lekkers. Naast de roman De draaischijf pakt hij uit met het stuk OustFaust voor Het Nationale Theater in Den Haag. Geschreven met een wilde pen, op de frivole discotonen van Quincy Jones.

Wel? (lange stilte)

Wie ben ik nu? Wat ben ik meest geweest?

Fantast of omgevallen boekenkast?

Genie of dommekloot — een kakelkalf,

Een kakadoris, kwekkende clitoris,

Verlosser, aanslagpleger, idioot,

Barbaar, exoot of Wandelende Jood….’

Met dat taalfeest opent Tom Lanoye zijn versie van Johann von Goethes Faust I & II, uit respectievelijk 1808 en 1832. In die klassieker sluit de gekwelde dokter Faust in zijn honger naar de allerhoogste kennis een pact met Mephisto, een gezant van de duivel. In ruil voor zijn ziel kan Faust alles wensen wat hij wil, óók de liefde van het onschuldige Greetje. Het duivelspact draait uit op de dood van Greetje, van hun kind en van Faust.

In zijn zonovergoten werkkamer in Kaapstad, vanwaar de auteur ons via Zoom te woord staat, lichtte Lanoye het verhaal uit zijn historische hengsels en vertimmerde het tot een talige wervelstorm in een ‘heelal zonder coulissen’, dat zowel laboratorium als nachtclub kan zijn. Het stuk bruist dankzij dramatische monologen, geestige dialogen en songs met musicalallures. Op 2 maart gaat het in première, met in de hoofdrol de zwarte queer actrice Romana Vrede.

Zo zet u de opdracht voort die uw moeder zaliger – een begenadigde amateuractrice – u gaf: ‘Schrijf sterke vrouwenrollen.’

Tom Lanoye: Ja. Hier in Zuid-Afrika speelde vorig jaar Koningin Lear, mijn bewerking voor Frieda Pittoors van Shakespeares King Lear. Het werd briljant gedaan. In het Afrikaans. Onlangs was het op televisie te zien als theaterfilm. Ik zat ongegeneerd te janken omdat mijn moeder dat niet heeft kunnen meemaken. Zo’n iconische rol geeft actrices met dezelfde maturiteit, kennis en kunde als hun mannelijke collega’s de kans om te tonen wat die grote acteurs al eeuwen mogen tonen.

En dan is er de geweldige regisseur Theu Boermans. Hij wilde ooit mijn roman Het derde huwelijk ensceneren, tot de tragische dood van Jeroen Willems tijdens de repetities in Theater Carré dat plan dwarsboomde – dat voorval is ons gedeelde litteken. Als hij vraagt om Faust te bewerken voor Romana Vrede, dan kan ik niet nee zeggen. Hij zocht iemand die het ‘wild’ wilde doen, zei hij. Ik heb blind ja gezegd. En vervolgens heb ik mezelf twee maanden vervloekt. Ik wilde de opdracht teruggegeven.

Beviel Goethes meesterwerk u zo slecht?

Lanoye: Ik las de vertalingen en kreeg een hekel aan Goethe. Wat een pathetische, pedante, nuffige mannetjesputter! Ik vond het kak. Echt ongelooflijk pocherige, betweterige, typische Europese showing off-cultuur. Tot ik het stuk in het Duits las – briljant en speels Duits. Een geweldig lekkere cakewalk van tekst. Opeens kwam alle humor eruit. Goethe zet onze hele Europese kunstkathedraal in de zeik. Dat was de eerste sleutel tot mijn versie. Verrek, dacht ik, eigenlijk is dit een postmodern meesterwerk avant la lettre. Er zit zo veel in. De provocaties: een uitdagende duivel, een heel jong kind dat verleid en bezwangerd wordt… Hij misbruikt de poppenkaststructuur, want de oerversie van dit verhaal was een poppenkastspel uit de zestiende eeuw. Opeens werkte het wel. De registers, het spel, de taal: dát overtuigde me.

Wat was de tweede sleutel?

Lanoye: De coronacrisis. Dokter Faust ziet zijn wondermiddel tegen pest mislukken en is totaal wanhopig. Hij – of eigenlijk: hun, want ik laat dankzij Romana de genderidentiteit van onze Faust in het ongewisse – valt de wetenschap af en gaat voor de dark side. Dit stuk had een jaar geleden in première moeten gaan. We waren doodongelukkig dat het niet kon. Maar nu weet ik: het stuk kon op geen beter moment komen. Dat hysterische bevrijdingsgevoel, die antivaxbeweging… Ook daarover gaat OustFaust. Wie zijn die antivaxers? Ze zijn onderdeel van een veel groter fenomeen. Hun twijfel aan de wetenschap, de virologen en het beleid wortelt vaak in persoonlijke motieven én in het fake news op sociale media. Daardoor gaan ze twijfelen aan alles.

Goethe voert God en de duivel ten tonele.

Lanoye: Wij hebben niks meer met die tegenstelling. Dat hebben die twee baalmaanden tegen de muur kijken wel opgeleverd: bedenken wat onze huidige godsdienst is. En dat is de wetenschap. Al snap ik geen jota van kwantumfysica, ik knik beleefd als wetenschappers me het ontstaan van het heelal uitleggen. Ik knik omdat ik die wetenschappers vertrouw. Wat gebeurt er als dat vertrouwen wegvalt? Dan gaat de mens genot zoeken tot hij kapot gaat. Tegenover de wetenschap staat het complete hedonisme dat niet wil nadenken en dat gelooft in ongeloof, in irrationaliteit. De mens is een overmoedig wezen, dat denkt ooit een pil voor het eeuwige leven te zullen vinden. Tegen de realiteit in: de mens is en blijft een eindig lijf en er komt een moment van ‘oust’, van verdreven worden uit het leven. Dat is moeilijk om te accepteren.

Dat proces maakt ‘mijn’ Faust door. Hij besluit zich eerst kapot te leven. Je wilt een jong meisje? Neem maar. Je wilt de onschuld corrumperen en verminken? Doen! Het is heel heftig want ’tot op het bot’ leven, is heftig. Er zijn drugs en drank alom. De liefde wordt bedreven op de rand van verstikkingsgevaar. Er wordt gedanst en gezongen tot de uitputting dreigt.

Werd er ook gedanst en gezongen in de schrijfkamer?

Lanoye:(grote grijns) Ik ben een heel oude disconicht. En ik mocht van mezelf nog eens naar A Brand New Day uit The Wiz (1978) luisteren. The Wiz is een totaal mislukte maar heerlijke black remake van The Wizard of Oz. Met Diana Ross en Michael Jackson in de hoofdrollen. Ik was ongeveer de enige fan in België. De muziek van Quincy Jones hielp dus. Net zoals rap. Of Goud van Bazart: ‘Liever snel naar de hel dan traag naar de hemel…’

Terwijl ik werkte, dacht ik aan wat C.S. Adama van Scheltema, een van de eerste vertalers in het Nederlands, schreef: ‘Faust is Hamlets grote broer: de twijfelende en zoekende – ja, maar vooral de strévende mens.’ Dus maakte ik de rol van Mefisto kleiner en maakte ik van Greta veel meer dan een onnozel wicht. Ze beseft dat ze haar onschuld kan uitspelen als afrodisiacum. En Faust is als balsem op de wonde die veroorzaakt werd door haar gewelddadige vader en afkomst, en waardoor ze haar leven niet ten volle kon leven.

De première vindt plaats in het theater waar ook een deel van uw nieuwe roman De draaischijf zich afspeelt.

Lanoye: Er is zelfs een groter verband. De roman gaat over culturele collaboratie: twee steden, twee schouwburgen en drie artiestenlevens, over een periode van vijftig jaar. Toen de première van OustFaust uitgesteld was, vroeg ik een soort rituele eerste lezing aan bij Theu Boermans en dramaturg Remco van Rijn. We lazen het stuk in de lege Ida Wassermanfoyer. Wasserman was een grote actrice die tijdens de Tweede Wereldoorlog als Jodin niet mocht spelen in Antwerpen en na de oorlog naar Den Haag verhuisde. Daar werd ze een ster. Na de lezing zei Remco: ‘Je weet toch dat we op de plek staan waar van 1942 tot 1944 het Deutsches Theater in den Niederlanden was gevestigd? In de kelders liggen nog de restanten van het grote draaipodium.’ Wow. Ik wilde al twintig jaar een roman schijven over de collaboratie. Het liefst in de kunsten, dus dicht bij mezelf. Ik zag die machinerie en alles viel in de plooi: ‘Dát wordt de titel.’

Binnenkort speelt dus een verse versie van Faust, het topstuk uit de Duitse cultuur, waarbij de hoofdrol nu vertolkt wordt door een briljante zwarte queer actrice, boven op de restanten van wat het beruchte Deutsches Theater in den Niederlanden was. The time has come om Netflix en Disney en Amazon en Streamz te laten voor wat ze zijn en opnieuw in grote groepen te ervaren dat toneel een onovertroffen gezamenlijk ritueel is. Tijd om live bespeeld te worden. En deze OustFaust wordt héél bijzonder. U weet dat Boermans met dit stuk afscheid neemt en dus flink mag uitpakken? En dat hij zowat de uitvinder van de bewegende draaiende bühnes is? (pretlichtjes in de ogen)