Auteur Rutger Bregman: ‘Misschien niet toevallig dat Greta Thunberg op het autistische spectrum zit’

Rutger Bregman vertelt in een nieuw essay het levensverhaal van de Nederlandse verzetsheld Arnold Douwes. De auteur van De meeste mensen deugen zit ermee dat er vandaag zo weinig helden zijn. ‘Je moet ook in de spiegel durven te kijken.’

‘De meeste mensen deugen, maar de meeste mensen zijn ook geen helden’, zegt Rutger Bregman. In zijn vorige succesboek legde hij uit waarom wij deep down minder slecht zijn dan we graag denken. In Wat maakt een verzetsheld?, nog het meest te lezen als een toegift, probeert hij uit te zoeken wat helden dan onderscheidt van de meeste mensen.

Bregman: ‘Juist omdat wij allemaal dieren zijn die zo goed met elkaar kunnen samenwerken, en ook zo graag bij de groep willen horen, durven we vaak niet tegen de stroom in te gaan. Een held doet het goede, ook als hij of zij daar hoon en spot mee over zich afroept, of zelfs gevaar door loopt. Ik wilde iemand met zo veel lef graag belichten, en kwam al snel uit bij verzetshelden. Arnold Douwes zette ook nog eens het clichébeeld dat ik had van zulke mensen op z’n kop. Hij was het tegendeel van de held uit Hollywoodfilms.’

Hij is inderdaad een nogal stugge, nukkige man die voor de oorlog nooit zijn draai vond en na de oorlog ook weer ongelukkig eindigt. Zijn levensverhaal is op het eerste gezicht niet heel inspirerend voor mensen die van hem willen leren.

Ruther Bregman:(verbaasd) Ik vind hem juist ontzettend inspirerend. Om te beginnen was hij een domineeszoon met communistische sympathieën, dat nam me al meteen voor hem in. Het klopt dat hij in het normale leven moeilijk functioneerde, maar dat maakt het des te opmerkelijker dat uitgerekend hij uitgroeide tot een van de grootste verzetsstrijders van Europa. Douwes heeft meer dan driehonderd Joden helpen onderduiken in Nieuwlande, hij was een makelaar in onderduikadressen. Vaak loog hij Joden voor dat hij al een plek had, terwijl hij ondertussen inwoners van Nieuwlande onder druk zette om mensen op te vangen. Hij maakte het zichzelf ongelofelijk moeilijk. Dat is ook net wat ik inspirerend aan hem vind. We kunnen hele bibliotheken vullen met zelfhulpboeken die ons vertellen hoe we ons leven makkelijker kunnen maken. Wel, misschien moeten we het onszelf allemaal af en toe juist ietsjes moeilijker maken. Fascinerend is daarom wat Douwes daar zelf over zei. In de jaren tachtig werd hij geïnterviewd door Amerikaanse journalisten, die hem natuurlijk vroegen waarom hij deed wat-ie had gedaan. Hij vond dat ze die vraag beter aan al die Nederlanders konden stellen die niets hadden gedaan. In zijn ogen was verzet de logica zelve: mensen die onderdrukt worden, die moet je helpen.

Wat simplistisch gezegd heeft Douwes iets van iemand met autisme: zijn categorische, principiële denken brengt hem tot beslissingen die andere mensen niet durven te nemen.

Bregman: Daar zit wel wat in. Het is misschien ook niet toevallig dat Greta Thunberg, een van de meest effectieve activisten van onze tijd, op het autistische spectrum zit. Ze beschrijft het zelf als haar superkracht. Tijdens een van haar speeches verweet ze wereldleiders dat ze te bang zijn om impopulair te zijn. Daar hebben mensen zoals Arnold Douwes en zij amper last van.

Terwijl Douwes een uitzondering was, zijn er vandaag wel heel veel mensen die zich zorgen maken om het klimaat. Zit er voor hen een les in het leven van Douwes?

Bregman:Practice what you preach. Denk bijvoorbeeld aan veganisten: die worden vaak nogal irritant bevonden door de goegemeente. Terwijl de meeste mensen diep van binnen ook wel weten dat de manier waarop wij nu met dieren omgaan misdadig is. Volgens mij zullen we daar ooit op terugkijken zoals vandaag naar heksenverbrandingen of de slavernij. Maar de meeste mensen vinden het toch wel lekker om ’s avonds die frikandel naar binnen te schuiven. Zo waren er tijdens de Tweede Wereldoorlog ook genoeg Nederlanders die vermoedden wat er met de Joden in Oost-Europa gebeurde, maar het was verleidelijk en comfortabeler om aan die kennis te twijfelen. Twijfel is een excuus om niets te doen.

Ik ben helaas slechts flexitariër.

Bregman: Dat is een goede eerste stap. Ik ben pas sinds een week of vier veganist, en wat heeft het me lang gekost. Ik was al vier jaar vegetariër. Ik wist al die tijd dat er in Nederland elk jaar 45 miljoen haantjes worden vergast omdat zij geen eieren leggen, maar het was comfortabeler om die kennis weg te stoppen.

Natuurlijk, ik weet ook wel dat linkse mensen ongemakkelijk worden als het te veel over het individu gaat. Dat is te neoliberaal, zeggen we dan, we moeten het over de structúren hebben. Wanneer worden multinationals als Shell en Amazon eindelijk eens aangepakt? Daar moeten we het zeker over hebben – ik schreef er zelf vaak genoeg over – maar je moet ook in de spiegel durven te kijken.

Schrijver-journalist Joost de Vries bracht onlangs een essaybundel uit waarin een stevige polemiek staat tegen De meeste mensen deugen. Hij verwijt u weg te kijken van de gruwel van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust, omdat u dat ook niet zou kunnen rijmen met uw vriendelijk mensbeeld.

Bregman: Hij heeft me zijn boek nog niet opgestuurd, dus ik denk dat ik maar even een recensie-exemplaar moet aanvragen. (lacht) Volgens mij heb ik het in De meeste mensen deugen hoofdstukken lang over de gruwelen die de mens heeft aangericht. Het is een van mijn kernvragen: waarom is de vriendelijkste soort ter wereld eveneens de wreedste?

Is die soort dan wel zo vriendelijk als ze keer op keer tot zulke gruweldaden in staat blijkt te zijn?

Bregman: Ja, dat is dé paradox. Enerzijds heeft ons diepe verlangen naar verbinding ervoor gezorgd dat wij als diersoort de planeet konden veroveren. Vriendelijkheid is onze superkracht, en ik verzet me dan ook tegen de zogenaamde vernistheorie, de notie dat de mens van nature slecht en egoïstisch is en de beschaving maar een dun laagje zou zijn. Er is inmiddels overweldigend wetenschappelijk bewijs dat die theorie niet klopt. Maar vanaf het moment dat we in dorpen en steden gingen wonen, sloeg onze empathie wel steeds vaker om in wantrouwen tegenover andere groepen mensen. De ongemakkelijke waarheid is dat mensen de slechtste dingen kunnen doen in de naam van vriendschap, trouw en loyaliteit. Daar kijk ik helemaal niet van weg.

U voorspelde vorig jaar al in maart dat de coronacrisis een uitgelezen kans zou zijn voor linkse partijen om te scoren. Bij de verkiezingen in Nederland ging links andermaal onderuit. Wat is daar misgegaan?

Bregman: Ik ben eerlijk gezegd niet zo geïnteresseerd in verkiezingsuitslagen en peilingen. Ik ben vooral geïnteresseerd in ideeën. Focus daarop en je ziet dat we wereldwijd een ander tijdperk aan het betreden zijn. Het beste voorbeeld is misschien wel de Amerikaanse president Joe Biden: hij rolt nu wetgeving uit die vijf of tien jaar geleden volstrekt ondenkbaar was. In de VS komt er een basisinkomen voor gezinnen met kinderen, dat de kinderarmoede vermoedelijk zal halveren. Halveren! Dat is echt historisch. In Nederland is een partij als D66 ook flink opgeschoven, en zelfs de VVD van Mark Rutte is veranderd. Ze pleit voor een hoger minimumloon. Rutte voelt de veranderende tijdgeest goed aan.

Komt Rutte dan straks ook met zo’n radicaal plan als Biden?

Bregman: Hij is in ieder geval de perfecte windvaan. Sinds het begin van de coronacrisis is hij al duidelijk naar links opgeschoven.