‘Als de teksten van iemand zijn buiten Roald Dahl zelf, dan van de kinderen’

Naar aanleiding van de heisa over de herwerking van de kinderboeken van Roald Dahl houdt journalist en auteur Gerrit Corremans een pleidooi voor de literatuur.  Hij formuleert een aantal bedenkingen bij de verouderde romantische visie op literaire teksten en schrijvers die heel deze discussie lijkt te teisteren.

Ik vind het altijd ongemakkelijk als de hele wereld hetzelfde lijkt te denken. Een nieuwsfeit wordt bekend en op sociale media neemt iedereen vervolgens dezelfde positie in. Men is boos of verontwaardigd. Men wil iets verdedigen. Men ziet een dreiging die afgewend moet worden.

Is dat wel een goede zaak? Is het niet vooral angstaanjagend dat in zo’n context nagenoeg onmogelijk wordt om een ander standpunt in te nemen? En met ander bedoel ik dan gematigder, meer twijfelend, met meer begrip voor de ‘boosdoener’, of -het kan voorvallen- zelfs sterk afwijkend van de meerderheid?

Het is toch niet zo dat andere gedachten per definitie lelijke gedachten zijn, die van jou een lelijk mens maken. Dat is een referentie naar Roald Dahl, en over hem gaat uiteraard het nieuwsfeit waar ik hier graag een paar bedenkingen bij wil formuleren.

Eerst de disclaimer. Want dat is merkwaardig, men verkettert sensitivity readers, maar neemt tegelijk zeer snel aanstoot aan ongewone standpunten. Dus moet ik nu eerst het volgende benadrukken, om zeker niet in een verkeerd kamp te belanden: ik vind de tekstaanpassingen die ik zag passeren voor 90% idioot en overbodig. Ze rijmen niet met mijn visie op literatuur.

Wat ook niet rijmt met mijn visie op literatuur, is dat wij ons als buitenstaanders zouden bemoeien met wat een uitgeverij en een auteur met hun teksten aanvangen. Als ze beiden akkoord gaan met de nieuwe tekstversie, dan is er wat het auteursrecht betreft geen vuiltje aan de lucht. Ik zie totaal niet hoe wij ons in de plaats van de overleden auteur zouden kunnen stellen en eisen dat de tekst ongewijzigd verschijnt. Dat recht komt ons niet toe. Het is niet relevant of de auteur nog leeft of niet. De erven of rechthebbenden volgen in dit geval de auteur op en behartigen zijn belangen. Kan ik vinden dat ze zijn erfenis verkwanselen? Dat kan zeker. Maar ik kan daar niets aan veranderen.

(Lees hieronder verder.)

Zoals je weet bezit de Roald Dahl Company Story de auteursrechten van Roald Dahl. Ze is op haar beurt opgekocht door Netflix. Dat de teksten nu opgepoetst en braaf gemaakt worden, heeft werkelijk niks met woke te maken, maar wel met de preutse, brave cultuur die grote Amerikaanse (media)bedrijven de wereld aan het opdringen zijn. Ironisch genoeg hebben (woke)-activisten daar ook behoorlijk veel last van: hun pagina’s worden geschorst of verwijderd omdat hun tegenstanders er een sport van maken om de pagina’s te rapporteren bij Facebook. Kunstwerken met naakt worden verwijderd, Youtubers bliepen het woord ‘seks’ weg uit angst hun reclame-inkomsten te verliezen… En zo kan ik nog even doorgaan. De pijnlijke ironie is dat mensen hun verontwaardiging over de “censuur” van Dahl zitten uit te schreeuwen op sociale media die veel verder gaan dan die vermaledijde sensitivity readers.

De wokespokenjacht leidt er ook toe dat alles tot ‘woke’ wordt uitgeroepen. De veroordeling van Bart De Pauw, het in vraag stellen van standbeelden van Leopold II, klimaatactivisme, veganisme, bewustmaking rond alcoholconsumptie, het regenboogzebrapad, prioriteit voor fietspaden, het schrappen van je geslacht op je identiteitskaart: allemaal worden ze steeds vaker in een grote ‘woke’-zak gestopt. Ieder nieuw idee dat ongewoon klinkt en daardoor weerstand oproept, kan onmiddellijk geneutraliseerd worden. Al wat je nodig hebt, is een invloedrijke stem die het woordje ‘woke’ uit zijn hoed tovert en mensen kunnen zich weer eens collectief boos maken. Woke is het hondenfluitje. Het is eenieders verantwoordelijk om er niet bij het minste geringste op te blazen. Toch als je gelooft in een maatschappij waar je nog ongewone, gedurfde ideeën kan lanceren zonder aan de virtuele schandpaal genageld te worden.

Is dat dan het minste geringste, die tekstwijzigingen van Dahl? Het speelt zich niet in ons taalgebied af, en zowel de Franse als Nederlandse uitgevers melden dat ze altijd al ruime vrijheid gekregen hebben en ook nu geen wijzigingen plannen. De hele kwestie zegt dus al niks over ‘woke’ bij ons. Duizenden mensen winden zich op over uitwassen die zich elders afspelen. Daar werkt de hypocrisie me dan weer flink op de heupen: ik weiger te geloven dat er werkelijk zo veel mensen om literatuur geven. Nee, men mobiliseert de literatuur hier in een cultuurstrijd. En de heftigste reacties situeren zich in het kamp waar men grinnikt als een cultuurschepen zegt dat artiesten maar moeten gaan werken om hun centjes te verdienen. Bah.

Ik heb zelf auteursrechten op vijf boeken (soms gedeeld met andere auteurs). Mijn Spanjeboek bevat passages waarin ik me niet meer herken. Ik keurde stierengevechten toen al af, maar liet ook voorstanders aan het woord en vind inmiddels dat ik hun standpunten te kritiekloos weergaf. Stel dat dit boek een tijdloze bestseller was. Zijn mijn (denkbeeldige) erven dan verplicht om deze passages te blijven opnemen, ook als ze tegen dan nog harder botsen met de tijdsgeest dan vandaag? Ik mag hopen van niet.

Het zijn wel onprettige tijden om te schrijven, als ik het zo bekijk: of je hebt, zoals Pim Lammers, ooit een kortverhaal geschreven dat onfatsoenlijk wordt gevonden door een moraalridder, en dan word je publiekelijk verdacht gemaakt, zodat je je terugtrekt als schrijver van het Kinderboekenweekgedicht. De moraalridder, die de campagne organiseerde, verklaarde overigens dat het hem niet om het kortverhaal zelf te doen was, maar om de woke samenleving die Lammers belichaamde en waarin hij zich niet herkende. Het omgekeerde geval bestaat nu blijkbaar ook: mensen menen de auteur of zijn erven te verplichten om teksten voor altijd in dezelfde vorm te publiceren. En in beide gevallen is de strijd tegen woke de motivatie. Men denkt dat men strijdt tegen censuur, maar in werkelijkheid is men de censuur. Censuur is externe druk op een auteur en uitgever om te handelen in overeenstemming met overtuigingen van anderen.

(Lees hieronder verder.)

Je denkt nu wellicht bij de laatste drie zinnen dat ik overdrijf. Misschien is dat terecht. Maar ik vind het vrij belangrijk dat je als auteur de controle over je teksten behoudt. Als je ze onder druk van buitenstaanders niet mag wijzigen, is dat even erg als ze moeten wijzigen. Er bestaat zeker zelfcensuur, het zou te betreuren zijn als woke-activisten uitgevers en auteurs onder druk zetten, maar geloof me vrij als ik zeg dat Netflix of zelfs de Roald Dahl Story Company op haar eentje meer invloed heeft dan de 100 strafste wokers samen. Ook JK Rowling is niet gecanceld: ze verkoopt meer boeken dan ooit. Men mag zich eens afvragen of de (doods)bedreigingen en het gescheld dat mensen met een woke-profiel over zich heen krijgen, niet de meest heftige vorm van cancelcultuur zijn.

Wat me tot slot buitengewoon stoort, is de verouderde romantische visie op literaire teksten en schrijvers die heel deze discussie lijkt te teisteren. Literaire teksten zijn niet in stenen tafelen gebeiteld. Schrijvers zijn geen goddelijke genieën die op hun dooie eentje kant-en-klare, perfecte, foutloze teksten afscheiden. Tal van grote schrijvers bedanken hun redacteur of de eerste lezers, die feedback gaven op hun manuscript. Sowieso zijn van de grootste romans vaak meerdere tekstversies verschenen. En nee, niet alleen omdat passages gecensureerd werden. Bij nieuwe, postume uitgaves wordt de tekst “bezorgd” door een literaire expert die het manuscript opnieuw doorneemt. Men kan verouderde taal actualiseren of voetnoten plaatsen, passages toevoegen of verwijderen en in extreme gevallen zelfs een heel nieuw boek compileren dat niet eerder bestond. De vertaler van Paustovski creëerde in het Nederlands het autobiografische werk Goudzand, met passages die zelfs in het Russisch niet eerder verschenen waren. Paustovski’s zoon schreef het nawoord. Wat Paustovski zelf, die overleden is, hiervan vindt, zullen we nooit weten.

Ik trap een open deur van formaat in als ik zeg dat de schrijver zelf niet altijd de beste beoordelaar is van zijn eigen werk. Eigenlijk ben ik al in uitgevers teleurgesteld geweest omdat ik weinig kritische feedback kreeg. Dat vond ik een gemiste kans. Ik claim mijn eigen formuleringen, omschrijvingen, adjectieven niet. Ik dank iedereen die ooit heeft gezegd: ‘dit schrijf je beter niet, het komt verkeerd over of is moeilijk te volgen’. Ik zou het perfect aanvaardbaar vinden als iemand een tekst die mij overleeft, aanpast. Zolang het maar met goede intenties gebeurt, door de bezitter van het auteursrecht.

In het geval van Dahl probeert men oude teksten opnieuw bij een nieuw publiek te brengen. Dat er lezers de teksten opnieuw onder de loep nemen, is niet opzienbarend. Dat er hier overdreven wordt, de humor van Dahl geweld aangedaan, kinderen onderschat worden: allemaal kritiek waarin ik me kan vinden. Alhoewel, wie ben ik om de Engelse of Amerikaanse lezers en hun gevoeligheden in te schatten? Een onveranderlijke tekst is een dode tekst. Een overdreven veranderde tekst is een andere tekst. Er bestaat een gulden middenweg.

Uiteindelijk, als ik dit eventjes teruglees, is dit een pleidooi voor de literatuur. Lang geleden, toen ik leider was op een CM-kamp, heb ik 25 elfjarigen eens een half uur te laat naar bed laten gaan omdat het verhaal van Roald Dahl dat ik voorlas, langer duurde dan ik had ingeschat. Ik zou het prettig vinden als jeugdleiders of ouders in de toekomst de verhalen ook nog kunnen voorlezen. Ik ben niet overtuigd dat het de tekst in zijn meest oorspronkelijke versie moet zijn. De magie kan ook gebroken worden door woorden die inmiddels veel grover klonken dan toen Dahl ze neerpende. Dat is het eeuwige dilemma met langlevende teksten: ze komen in een nieuwe context terecht, waardoor hun betekenis verandert en zelfs kan botsen met wat de auteur oorspronkelijk wilde bereiken met zijn verhaal. Ze kunnen ook onbegrijpelijk worden, bijvoorbeeld omdat telefoons met een draaischijf niet meer bestaan, ik zeg maar wat. Moet je dan als volwassene op Facebook of in de krant gaan verkondigen dat mensen “met hun tengels van Roald Dahl moeten afblijven?” Dat is toch onnozel, geef nu toe.

Als die teksten van iemand zijn, buiten van de auteur zelf, dan zijn ze van de kinderen. En als zij meer leesplezier beleven als verwijzingen naar “dikke” mensen veranderen in “enorme”, dan lijkt zo’n tekstaanpassing me geen heiligschennis. Ik stel vast dat mensen hier heel categorieke meningen over hebben op basis van hooguit 20 voorbeelden die via (sociale) media verspreid zijn. Ik begrijp niet hoe je dan kan inschatten wat de ernst of impact van de aanpassingen is en hoe noodzakelijk ze zijn om de teksten leesbaar en dus in leven te houden bij een Brits of Amerikaans publiek van jonge lezers.

Ik zie ook niet in welke dienst je een auteur of de literatuur bewijst door ongefundeerde opinies uit te schreeuwen over een tekst die je niet kent. En wat al helemaal schadelijk is, is je laten meeslepen in een cultuuroorlog, waarbij een boze mainstream de andersdenkenden overschreeuwt. Uiteindelijk is dat het enige doel zodra het woord “woke” valt: een afwijkende praktijk of mening tot lelijke gedachte uitroepen. En in de ban slaan. Exact het tegenovergestelde van alles waar literatuur voor staat.

Gert Corremans is freelance reisjournalist en auteur. Hij publiceerde al reisboeken bij Davidsfonds en Lannoo. Zijn meest recente boek is ‘1000 plekken in België die je écht gezien moet hebben‘ (Lannoo 2021) ism. fotograaf Koen De Langhe en vier andere auteurs. Het boek over Spanje waarnaar verwezen wordt in de tekst, heeft als titel ‘Spanje zoals je het nog nooit gezien hebt‘ (Davidsfonds, 2011, ism. fotograaf Michaël Dehaspe).