12 miljoen zwervende zielen: ‘Nomadland’ volgt de slachtoffers van de Grote Recessie

Vanaf deze week kunt u op Disney+ het Oscarwinnende Nomadland bekijken. Chloé Zhao baseerde haar roadmovie op de gelijknamige bestseller van onderzoekjournaliste Jessica Bruder, die het spoor volgde van Amerikanen die hun huis noodgedwongen inruilden voor een camper. ‘Ik wilde weten wie ze waren.’

Toen onderzoekjournaliste Jessica Bruder door de Verenigde Staten trok in het zog van oudere landgenoten die sinds de bankencrisis van 2008 in een camper leven, zal ze een meeslepend verteld en sociologisch onderbouwd non-fictieboek in gedachten hebben gehad. En misschien ook goede verkoopcijfers en lovende kritieken. Maar dat Linda May, Charlene Swankie en Bob Wells – enkele van de nieuwe nomaden wier spoor ze maandenlang volgde – ook filmsterren zouden worden? Dat had ze tijdens haar tocht langs pakhuizen, parkeerplaatsen, supermarkten en wegrestaurants nooit durven te dromen.

De nieuwe nomaden zouden uiteindelijk niet alleen een prominente rol spelen in Bruders boek Nomadland: Surviving America in the Twenty-First Century, dat verscheen in 2017, na drie jaar research en met 15.000 mijl extra op de teller van Van Halen, zoals ze haar camper doopte. Ze komen ook uitgebreid in beeld in de door Chloé Zhao geregisseerde, in 2020 met de Gouden Leeuw van Venetië en nu ook met meerdere Oscars bekroonde filmadaptatie van het boek. In die prachtige roadmovie mogen ze zichzelf spelen. De hoofdrol is weggelegd voor Fern, een fictief personage vertolkt door topactrice Frances McDormand.

Verwacht van het boek en de film géén asfaltdroog, louter feitelijk verslag over de naar schatting 10 à 12 miljoen mensen die sinds de Grote Recessie van uitzendbaan naar uitzendbaan trekken. In beide gedaantes geeft Nomadland een melancholische en meeslepende impressie van hun spartaanse levenswijze. Van hoe het voelt om door het neoliberale systeem verstoten te worden. En hoe zich daardoor een Ander Amerika heeft gevormd, bevolkt door outcasts en inheemse economische vluchtelingen die zowel van links als rechts komen.

Wat deed u besluiten om Amerika’s nieuwe nomaden te leren kennen?

Jessica Bruder: Van kindsbeen af had ik campers geassocieerd met gepensioneerde mensen die een aardige duit op hun bankrekening hadden staan, het land wilden verkennen en eigenlijk permanent op vakantie waren. Tot ik zeven jaar geleden een artikel las over uitzendbaantjes die her en der in Amerika aangeboden werden en die vooral ingevuld werden door mensen op pensioenleeftijd. Blijkbaar konden veel oudere Amerikanen het zich niet veroorloven om met pensioen te gaan, en trokken ze dus maar van staat naar staat op zoek naar werk.

Ik had een compleet fout hopeloos geromantiseerd beeld van RV’s: die afkorting staat voor recreational vehicle, maar veel recreatie was er voor die mensen niet bij. De kampeerwagen was hun woning geworden, nadat ze in 2008 slachtoffer waren geworden van de Grote Recessie. Ik wilde weten wie ze waren, hoe ze leefden, wat ze dachten over zichzelf en de maatschappij. Die nieuwsgierigheid deed me besluiten om er zelf met een camper op uit te trekken, iets wat ik trouwens altijd al graag heb gedaan.

En wat hebt u ontdekt? Waar komen de nomaden etnisch, sociaal en politiek vandaan?

Bruder: Politiek hebben ze een heel diffuus profiel. Er zitten Trumpstemmers bij die zich buitengesloten en genegeerd voelen door het establishment. Er zitten idealisten bij die een levensfilosofie hebben die aansluit bij de back-to-basicsbeweging. Maar de meesten zijn apolitiek. Zij doen gewoon wat ze doen om te overleven.

Een van de mensen die ik heb ontmoet, was ooit topman bij McDonald’s maar heeft tijdens de bankencrisis alles verloren – zijn job, zijn huis, zijn gezin. Er zitten arbeiders bij, leraars, verplegers. En ze zijn bijna allemaal blank, al begint het de laatste tijd wel een beetje te diversifiëren.

Hoe verklaart u die blanke dominantie?

Bruder: Ik denk dat het ermee te maken heeft dat de campermarkt zich altijd al op de blanke middenklasse heeft gericht, het doelpubliek dat tijd en geld heeft om te reizen. Plus: voor Afro- Amerikanen of latino’s is door Amerika trekken minder vanzelfsprekend dan voor blanken. Racisme speelt daarin wel degelijk mee. Toen mijn boek uitkwam, in 2017, hoorde je haast wekelijks over politiegeweld tegen zwarten. In elke staat zijn er checkpoints van de politie. Wel, ik ben als blanke vrouw niet één keer lastiggevallen. De politie heeft me één keer doen stoppen: ik kreeg meteen allerlei tips over de leukste toeristische attracties in de buurt. Een typisch voorbeeld van wit privilege.

Het boek en de film zijn an sich apolitiek en anekdotisch, maar tussen de regels door ontwaar je toch een kritiek op Amerika’s kapitalistische bestel en de ongelijkheid die daaruit voortvloeit. Was dat de intentie?

Bruder: Politiek komt van mensen – en aangezien mensen overal zijn, is alles politiek. Boeken en films die geen enkele ideologische boodschap willen uitdragen, omarmen de status quo en zijn in dat opzicht dus ook politiek. Nomadland omarmt de status quo niet, maar ramt er ook geen politieke theorie in. Het is geen pamflet, en er zijn geen standpunten. Er zijn alleen mensen.

We leven in een vreselijk gepolariseerde maatschappij. We roepen allemaal naar elkaar en hebben almaar meer last van tunnelvisie. Wat Nomadland doet, is luisteren, observeren. In die zin gaan het boek en de film tegen de stroom in. Ze creëren empathie met mensen die anders denken en anders leven. Dat is precies wat me altijd aan slow journalism heeft aangetrokken. Die vorm van journalistiek gaat voorbij de krantenkoppen en duikt de echte wereld in. Daardoor heeft ze uiteindelijk een groter vermogen om voor verandering te zorgen. Ik ken niemand die ooit van mening is veranderd door slogans naar de kop geslingerd te krijgen. Ik ken wel veel mensen die hun opinies hebben bijgestuurd door boeken te lezen, films te bekijken, mensen te ontmoeten en hen in de ogen te kijken.

Hoelang bent u on the road geweest?

Bruder: Drie jaar, met tussenpozen. Mijn langste trip duurde drie maanden. Ik heb in totaal 15.000 mijl (meer dan 24.000 kilometer, nvdr) afgelegd met Van Halen.

Af en toe doe ik nog eens een toertje, maar ik heb geen sequel op Nomadland in gedachten. Ik ben nu andere territoria aan het verkennen. Als je te lang onderzoek doet naar iets, verlies je de blik van de outsider. Die heb je nodig om dingen scherp en fris te beschrijven.

Bent u nog in contact met Swankie, Linda, Bob en co.? En zo ja: heeft de coronacrisis ook hun leven veranderd?

Bruder: Ik had Linda gisteren nog aan de lijn. Als nomaden leven ze sowieso al in een soort van permanente quarantaine. Veel coronamaatregelen houden voor hen geen steek. De Amerikaanse regering vraagt de bevolking om voor minstens twintig dagen voedsel te stockeren, maar waar bewaar je dat dan als je in een camper woont? Waar moet je als nomade heen als de nationale parken gesloten worden, zoals het voorbije jaar? En als de fabrieken of pakhuizen dichtgaan, waar vind je dan nog werk? De coronacrisis heeft hen verplicht nog inventiever te zijn. Gelukkig zijn ze zulke uitdagingen wel gewend.

Denkt u dat er door deze crisis veel nomaden bij zullen komen, boven op de huidige 10 à 12 miljoen?

Bruder: De regering heeft ervoor gezorgd dat mensen tijdelijk niet uit hun huis kunnen worden gezet, ook al kunnen ze even hun huur niet betalen. Maar die maatregel loopt straks af. Het valt te vrezen dat velen alsnog op straat zullen belanden.

Wanneer er nog meer mensen bij komen onder aan de sociale ladder, zal dat de nomadengemeenschap verzwakken of net versterken? Ik weet het niet. Ze vormt in elk geval een fragiel ecosysteem. Ik weet één ding: hun situatie is er onder president Donald Trump niet op verbeterd, maar onder zijn voorganger Barack Obama evenmin.

Wat vond u van Chloé Zhao’s film?

Bruder: Ik vond hem geweldig. Toen mijn eerste magazineartikel over Nomadland verscheen, nog voor het boek af was, werd ik al benaderd door verschillende filmregisseurs. Een van hen was erg gepassioneerd, maar wilde me volgen tijdens het schrijfproces, en ik vreesde dat de aanwezigheid van camera’s haaks zou staan op de intimiteit die nodig was om het project te voltooien. Het was als schrijver cruciaal om discreet te zijn, om het vertrouwen van de nomaden te winnen en als het ware meubilair te worden in hun gemeenschap. In het begin riep iemand me toe: ‘Ik ken jullie journalisten. Je gaat ons afschilderen als schooiers, als vagebonden.’ Maar ik heb me nooit of nergens opgedrongen, en meestal verdween de scepsis snel toen ze zagen dat ik ’s ochtends ook mijn ontbijt moest maken in mijn camper. Dat vertrouwensproces hebben Chloé Zhao en Frances McDomand voor de film ook moeten doorlopen, maar dan wel met camera’s erbij, wat dus nog lastiger was.

Ik hoorde dat Frances interesse had toen het boek uit was. Als er één actrice is die bekend is, die Oscars gewonnen heeft, maar die je je toch kunt voorstellen als een modale vrouw van zestig die niet uit een wereld van glamour en plastische chirurgie komt, dan is zij het wel. Toen dacht ik: dit zou kunnen werken.

Linda May, die vroeger truckchauffeur was, heeft Frances onder haar vleugels genomen en geïntroduceerd bij de andere nomaden – hetzelfde had ze ook voor mij gedaan. In het boek dien ik zelf als gids voor de lezer, als observator. In de film is dat de rol van Fern, het personage dat Frances speelt en dat deels op mij maar vooral op haarzelf is gebaseerd.

De film is overladen met prijzen, maar kreeg hier en daar ook kritiek. Hij zou het nomadenbestaan romantiseren, door een bekende Hollywoodactrice op te voeren tussen échte outcasts. Uw boek wilde hun subcultuur net demythologiseren.

Bruder: Mensen die beweren dat de film een romantisch beeld schetst van het nomadenleven hebben wellicht de scène gemist waarin Frances in een emmer schijt. Sorry dat ik het zo cru stel, maar veel ‘Hollywood’ is daar niet aan.

De film lokt vooral twee uiteenlopende reacties uit. Je hebt mensen die ondanks alles zeggen: ‘Wow, avontuur, vrijheid! Ik wil ook on the road!’ En er zijn er die zeggen: ‘Wat vreselijk dat er in een rijk land als Amerika mensen zijn die zo moeten leven, als moderne slaven van het kapitalistische systeem.’ De reacties op het boek waren al even verdeeld. En dat doet me plezier. Zoals gezegd is Nomadland geen pamflet: om die uiteenlopende interpretaties en opinies is het me net te doen.

Dat gezegd zijnde kan ik je verzekeren: je camper die het in the middle of nowhere begeeft en jij die dat ding – je woning! – een paar dagen in een garage moet achterlaten, dat is niets om een Instagramstory rond te maken. Ik heb het zelf meegemaakt, en het is afschuwelijk.