Antwerpse projectontwikkelaar avant-la-lettre: ‘Gilbert van Schoonbeke was meer dan een opportunistische, maffioze figuur’

Theater Zuidpool maakte een merkwaardig stuk over de eerste echte Antwerpse projectontwikkelaar. ‘Hij wilde vooral geld verdienen, maar hij had ook iets geniaals’, zegt co-artistiek leider Koen van Kaam.

Fantastisch ****-theaterstuk gezien: Monopolis (excès, abuz et maléfices) van Theater Zuidpool, over een Antwerpse projectontwikkelaar die al bijna vijfhonderd jaar dood is. Josse De Pauw en co geven een geschiedenisles zoals u er zelden één kreeg, maar op een vreemde manier gaat Monopolis ook over vandaag. In een zaal in de Lange Noordstraat dan nog, een straat die ooit vormgegeven is door Gilbert van Schoonbeke.

‘Het idee om een stuk over hem te maken is vorig jaar ontstaan’, vertelt co-artistiek leider van Zuidpool Koen van Kaam. ‘Er was toen veel te doen over de Vlaamse canon en het VRT-programma Het Verhaal van Vlaanderen. In de Arenberg werden schilderijen van de muur gehaald en vervangen door foto’s van Mous Lamrabat. Uiteindelijk gebood het stadsbestuur om ze terug te hangen. Op een van die schilderijen stond Van Schoonbeke afgebeeld.

‘”Wie is dat in godsnaam?” vroeg stand-upcomedian Michael Van Peel zich af in De Standaard. Terwijl die figuur ontzettend belangrijk geweest is voor Antwerpen. Hij heeft de stad mee vormgegeven, zijn sporen zijn vandaag nog altijd te zien. Toen dacht ik: misschien moeten we net voor de gemeenteraadsverkiezingen een stuk maken over hoe we met onze geschiedenis omgaan. Ik wilde de nostalgisch-nationalistische filter van Van Schoonbeke halen en tonen wie hij echt was. Daarom zijn we met historicus Hugo Soly gaan praten, de specialist van de Gouden Eeuw.’

Waarom was Gilbert van Schoonbeke zo bijzonder?

Koen van Kaam: Hij was een projectontwikkelaar avant-la-lettre die in de zestiende eeuw leefde. Een kapitalist die geld wilde verdienen. Met esthetiek of schoonheid was hij niet bezig, hij wilde alles beter laten werken. Hij was dus obsessief bezig met efficiëntie, maar tegelijkertijd had hij ook iets geniaals. Het hele concept van de Nieuwstad (het huidige ’t Eilandje, nvdr) bijvoorbeeld komt van hem: een haven die binnen de stadsmuren lag. Een schitterende zet was dat, die de stad geen windeieren heeft gelegd. Van Schoonbeke was dus veel meer dan een opportunistische, bijna maffioze figuur. Tegelijkertijd werkte hij ook met goedkope arbeidskrachten van buiten de stad. Het stadsbestuur vond het geweldig, maar hij passeerde zo wel de gilden. Met alle gevolgen van dien voor wie werkloos was: uiteindelijk werd hij ook uitgespuwd door de bevolking en verbannen uit de stad.

Hij is vroeg gestorven.

Van Kaam: Op zijn zevenendertigste al. Tussen zijn eenentwintigste en zijn dood heeft hij ontzettend veel gerealiseerd: iemand anders zou daar drie mensenlevens voor nodig hebben. Daar kun je alleen maar bewondering voor hebben.

Toch weten we niet zoveel over hem. Over zijn privéleven bijvoorbeeld is weinig bekend.

Van Kaam: Het enige wat is overgebleven zijn afrekeningen en facturen. Daarmee moeten we zijn leven reconstrueren. Veel is speculatie. Maar het kan bijna niet anders dan dat hij zijn vrouw graag gezien heeft. En andersom was dat zeker. Na zijn dood zijn ze op zoek gegaan naar zijn kapitaal, maar dat zat goed verstopt. Toen het gevonden werd, zijn de aasgieren en schuldeisers erop gesprongen. Maar zijn vrouw heeft er nooit aanspraak op willen maken: zij was tevreden met het bedrag dat ze kreeg omdat ze weduwe geworden was. Met een deel van zijn erfenis hebben ze trouwens het Maagdenhuis gebouwd. Zo wilden ze de vieze geur die aan Van Schoonbeke kleefde wegwassen.

De toekomst van dat Maagdenhuis is vandaag hoogst onzeker. Toch gaat Monopolis amper over het heden.

Van Kaam: De toeschouwer moet die link maar leggen. Als wij dat gedaan zouden hebben, had het al snel iets prekerigs gekregen. Met het vingertje omhoog, daar had ik geen zin in. Je kunt zo’n figuur als Van Schoonbeke ook niet los zien van zijn tijd, maar het is wel duidelijk dat er veel gelijkenissen zijn met vandaag. Ook nu is de band tussen de projectontwikkelaars en het stadsbestuur heel hecht. Dat is natuurlijk in elke stad zo, maar in Antwerpen gaan de projectontwikkelaars wel heel roekeloos te werk – daar ben ik het eens met Patrick Janssens. Het stadsbestuur loopt aan de ene kant hoog op met erfgoed. Maar aan de andere kant geeft het een prachtig domein als het Elzenveld wel aan een dure keten, die er een vijfsterrenhotel van maakt. Of wordt een kunstenaarshuis als Ercola op de privémarkt gesmeten.

Open brief aan Michael Van Peel: ‘Het echte gecancel, meneer Van Peel, speelt zich af ver weg van de Twitterstormen’