Crisis bij de christendemocraten: ‘De CD&V heeft de afslag naar de toekomst gemist’

CD&V-voorzitter Joachim Coens wil in de paars-groene regering stappen, maar stuit op tegenstand. ‘Het is héél moeilijk, het is echt fiftyfifty’, klinkt het bij de CD&V-top. De keuze over een regeringsdeelname legt de existentiële crisis bij de partij bloot.

Knack had nog maar aan twee CD&V-mandatarissen gevraagd wat zij vonden van de eventuele instap van hun partij in de paars-groene regering, of een woordvoerster van de partij belde ons al: ‘Ik verneem dat u werkt aan een verhaal over de CD&V. U neemt toch ook contact op met de voorzitter?’ De dagen daarna zou die vraag worden herhaald. Het illustreert hoe strak gespannen de zenuwen staan in de Wetstraat 89, het CD&V-hoofdkwartier.

Midden vorige week maakte CD&V-voorzitter Joachim Coens in Terzake bekend dat hij bereid was om te praten met de liberalen, socialisten en groenen over een federale regering, de zogenoemde Vivaldi-coalitie. Dat werd bestempeld als ‘de bocht van Coens’. Tot dan had de CD&V niet in een regering willen stappen zonder de N-VA, omdat er zonder die partij geen Vlaamse meerderheid is. Coens gaf zijn bocht een semantische draai: ‘Zeg niet Vivaldi, zeg avanti. Dit land moet vooruit.’

Kort voor zijn sortie had Coens een e-mail gestuurd naar alle leden van zijn partij. Daarin stond dat de CD&V zich ‘constructief opstelt’, maar ‘uiteraard respect eist voor onze inhoudelijke krijtlijnen’. Dat zijn er zeven: de gezondheidszorg structureel herwaarderen, een eerlijke fiscaliteit, een duurzame relance van de economie, de koopkracht van de burgers vergroten, zorg dragen voor de allerkwetsbaarsten (een verwijzing naar abortus), een efficiënte en krachtdadige overheid (met meer bevoegdheden voor de deelstaten) en een geloofwaardig begrotingstraject.

‘Met de hulp van Bond zonder Naam vielen er wellicht nog zeven andere te bedenken’, reageerde De Tijd-commentator Rik Van Cauwelaert. De Leuvense politoloog Steven Van Hecke, gespecialiseerd in de christendemocratie, is clementer: ‘Op basis van de zeven krijtlijnen kan niemand weigeren om aan gesprekken te beginnen. Voor elke betrokken partij zit er iets in, en bovendien maakt de CD&V twee cruciale thema’s duidelijk: abortus en een staatshervorming.’

In de mail stond nergens met zoveel woorden dat de CD&V wilde onderhandelen met Paars-Groen, zoals Coens kort erna zou verklaren in Terzake. Dat verraste dan ook heel wat CD&V-leden. Bijvoorbeeld Mark Van de Voorde, gewezen adviseur van CD&V-politici. ‘In de mail werd de opening slechts gesuggereerd, op tv was Coens forser. De sprong was toen al gemaakt. Terecht, trouwens.’

Walter De Donder zag de bocht aankomen. De Donder is CD&V- burgemeester in Affligem, nam eind vorig jaar deel aan de voorzittersverkiezingen en is bij het grote publiek bekend als Kabouter Plop. ‘Mijn voorkeur ging ook uit naar een regering met de PS en de N-VA. Je kunt blijven proberen om de ideale coalitie te vormen, je kunt alles uit de kast halen om de richting uit te gaan die de bevolking heeft aangewezen. Maar je moet altijd een plan B hebben, en ons plan B is dat de CD&V deelneemt aan Vivaldi. We hadden geen keuze: het was dit, de oppositie of nieuwe verkiezingen. Maar wat zou er dan nog overblijven van de CD&V?’

Daarbij sluit Wim Dries, de binnen de CD&V invloedrijke burgemeester van Genk, zich aan. ‘We hebben heel lang geprobeerd om samen met de N-VA een Belgische regering te vormen. Dat blijft volgens mij de voorkeur van iedereen bij de CD&V. Maar als het niet lukt, moet je andere wegen bewandelen’, zei hij op TV Limburg. Hij vindt ‘dat we vooruit moeten met een traditionele driepartijenregering, samen met de groenen. We moeten als CD&V kunnen wegen op de toekomst van België. Of dit project zal lukken, weet ik niet. Maar we moeten het proces wel een kans geven.’

Ook een aantal CD&V-cabinetards spraken vorige week hun steun uit aan de voorzitter. ‘De sprong wagen, kan een kans betekenen tot een wederopstanding’, schreven ze hem. ‘Er zijn er zeer velen die je steunen!’

Mahdi’s chowchow

De mail naar de leden en het tv-optreden van Joachim Coens vonden plaats nadat die woensdagochtend in De Standaard een opmerkelijk opiniestuk was verschenen van Els Schelfhout, ex-CD&V-senator en gewezen lid van het partijbureau. Onder de titel ‘Ik heb genoeg van CD&V’ schreef ze dat ze zich schaamt voor haar voormalige partij: ‘Al maanden, of eigenlijk jaren, gedraagt CD&V zich als Pamuk, de chowchow van Sammy Mahdi, blind slijmend bij de loopse N-VA-teef.’ Joachim Coens noemde ze ‘de CD&V-voorzitter zonder slagkracht’, de CD&V-ministers ‘keizers zonder kleren’ die zich ‘gedragen als zonnekoningen’.

Een paar dagen later is Schelfhout nog aan het bekomen van de lawine aan reacties op haar cri du coeur. ‘Ik ben overdonderd’, zegt ze. ‘Een paar honderd reacties zijn binnengekomen. Wildvreemden bellen me, sommigen zeggen dat ze mijn stuk in tranen hebben gelezen. Een enkeling is kwaad: ik zou de partij in de afgrond duwen. Maar dat is niet wat ik wil, en het is mijn verantwoordelijkheid ook niet.’

‘De zaak rond de de dood van de Slowaak Jozef Chovanec, en vooral de manier waarop de CD&V Vlaams minister-president Jan Jambon (N-VA) in die zaak heeft laten begaan, was voor mij de druppel die de emmer liet overlopen’, verklaart Schelfhout. ‘Jambons reactie was een en al gebrek aan empathie, menselijkheid en verantwoordelijkheid – enfin, ik was de walging nabij. Een partij die dat geen majeur politiek feit vindt, is de naam “christendemocratisch” niet waardig.’

‘Al langer leeft er ongenoegen over de manier waarop de CD&V de N-VA met alles laat wegkomen. Een regering laten vallen op basis van leugens, of wekenlang onderhandelen met extreemrechts: zelfs dat laten CD&V-toppers – ik hoef geen namen te noemen – passeren. Dat is beschamend en beledigend voor de achterban, de kiezers en de ‘échte’ christendemocraten. Zij reageren nu.’

Een CD&V-cabinetard met een lange staat van dienst erkent dat Schelfhout een breed gedeeld gevoel van ongenoegen vertolkt. Of haar brief Coens heeft aangespoord tot zijn assertieve optreden in Terzake en zijn keuze om – ‘ Avanti!‘ – de sprong te wagen, weet ze niet. ‘Misschien had hij die reacties nodig om zich los te scheuren van een handjevol toppers.’

Niet depanneren, a.u.b.

In elk geval maakte Joachim Coens vorige week woensdag bekend dat hij niet langer eist dat de N-VA deel uitmaakt van de regering: ‘We zijn niet het aanhangwagentje van een andere partij.’ Zijn beslissing om onderhandelingen aan te knopen met de liberalen, socialisten en groenen joeg weer andere CD&V’ers in het harnas. De meeste CD&V-politici met wie we contact opnamen, wilden ‘uit loyaliteit’ niets kwijt over de sprong van Coens. Een absolute partijtopper geeft het off the record toe: ‘Aansluiten bij een paars-groene regering ligt binnen de CD&V héél moeilijk. Er heerst daarover grote verdeeldheid, het is echt fiftyfifty.’

Het gerucht gaat ook dat dat in Coens’ gouw wordt geprobeerd om het verzet tegen Vivaldi te organiseren, maar niemand wil daarover iets kwijt. ‘Ik ben een fan van Knack, maar het ligt moeilijk om daarover iets te zeggen. Dank voor uw begrip’, sms’t een vooraanstaande West-Vlaamse CD&V’er die anders maar wat graag in de pers komt.

Aan de andere kant van het land liet TV Limburg weten dat bijna de helft van de Limburgse CD&V-burgemeesters niet wil dat hun partij onderhandelt over een Vivaldi-coalitie. De steen des aanstoots: ‘Die coalitie heeft geen meerderheid in Vlaanderen.’ En, verrassend voor de staatsdragende partij van weleer: ‘De CD&V dient niet om het land te depanneren.’

Tom Thijsen, de burgemeester van Kortessem, nabij Hasselt, is een van hen. ‘De toekomst van de CD&V bestaat erin om samen met de N-VA en de Open VLD het Vlaamse regeerakkoord goed uit te voeren. En vanuit Vlaanderen moeten we wegen op het federale niveau.’ Daarbij vraagt hij zich af: ‘Als de CD&V numeriek niet nodig is voor een meerderheid, waarom zouden we er dan instappen?’ Zonder de 12 CD&V-zetels houdt Paars-Groen inderdaad 76 van de 150 Kamerzetels over: een nipte meerderheid.

Thijsen raakt een gevoelige snaar: velen vrezen dat de CD&V onvoldoende kan wegen op een regering waarin ze niet nodig is of zelfs aan de kant kan worden geschoven wanneer dat de paars-groene partijen zo uitkomt. Daarom zei oud-CD&V-premier Yves Leterme in De Morgen: ‘Voor ons moet die deelname aan de regering het politiek waard zijn.’

Leterme claimde zelfs het premierschap voor de partij. Niet iedereen binnen de CD&V is gediend van die gotspe. ‘Waarom doet Leterme zo’n uitspraak?’ vraagt een oude CD&V-rot zich af. ‘Dat maakt het niet gemakkelijker voor Coens en al helemaal niet voor Koen Geens, onze kandidaat-premier.’ In het geruchtencircuit valt ook de naam Hilde Crevits als mogelijke kandidaat-premier.

De Donder veegt het idee van een CD&V-premier van tafel. ‘Laten we maar heel nederig zijn met onze 12 zetels. Wat ben je ermee dat je de kapitein mag leveren als de matrozen je de koers opleggen? We willen toch geen marionet zijn?’

De CD&V eist het premierschap niet op, zo klinkt het bij de absolute top van de partij. Dan liever twee serieuze ministerposten, met name Financiën en Sociale Zaken. Maar daarin zijn respectievelijk de liberalen en socialisten ook geïnteresseerd. Bovendien is er nog altijd geen begin van een akkoord, er zijn hoogstens wat contouren geschetst. Of de CD&V inhoudelijk zwaar zal wegen, is nog onduidelijk.

Politoloog Steven Van Hecke hamert erop: de keuze van het politieke personeel zal voor elke Vivaldi-partij van levensbelang zijn. ‘Het is een weeffout in onze politieke traditie dat we niet over elkaars personeel mogen spreken. Voor de Europese Commissie kan dat: elke lidstaat stuurt twee kandidaten, en de Commissievoorzitter kiest wie het best in de ploeg past. Waarom kan zoiets niet voor onze federale regering?’

Van Hecke vindt dat CD&V all-in moet gaan. ‘Waarom niet Inge Vervotte als minister van Volksgezondheid? Voor haar zou dat een offer she can’t refuse zijn, voor Vivaldi een boost en voor haar partij een ongelooflijke oppepper. Sammy Mahdi als staatssecretaris voor Asiel en Migratie zou ook sterk zijn.’

Het Verhofstadt-trauma

De angst voor Vivaldi binnen de CD&V is groot en wordt aangejaagd door wie de paarse/paars-groene regeringen-Verhofstadt heeft meegemaakt. Rik Van Cauwelaert situeert in die periode het begin van het einde voor de christendemocraten, ’toen de afone CVP-Kamerleden wezenloos voor zich uit zaten te staren in de oppositie’.

Steven Van Hecke nuanceert: ‘Dat is twintig jaar geleden, de regeringen-Verhofstadt zijn voltooid verleden tijd. Je kunt niet getraumatiseerd blijven over wat zo lang geleden is gebeurd en tegelijk voorbijgaan aan de problemen van gisteren en vandaag. Alsof regeren met de N-VA in de regering-Michel zo’n pretje was en het nu in de Vlaamse regering-Jambon allemaal peis en vree is.’

Van Hecke diept nog iets anders op uit het recente verleden. ‘De regering-Di Rupo, een klassieke tripartite zonder de N-VA, wordt gemakkelijk vergeten. Geen enkele Vlaamse coalitiepartner is door de kiezer in 2014 afgestraft voor zijn deelname aan die ‘door Franstaligen gedomineerde belastingregering’, zoals N-VA ze noemde. Integendeel, de CD&V en de Open VLD wonnen elk een zetel en de hele regering ging er met één zetel op vooruit. Ze had verder kunnen doen, maar men durfde niet.’

Volgens Van Hecke moet de CD&V haar rug rechten, in twee richtingen: ‘Eis respect en vertrouwen van de Vivaldi-onderhandelaars, maar ook van de N-VA in de Vlaamse regering. Als ze dat niet krijgen, moeten de Open VLD en de CD&V maar uitspelen dat ze samen even groot zijn als de N-VA. Dan heeft in de eerste plaats de N-VA een probleem.’

Zij die het gehechtst zijn aan goede banden met de N-VA, zijn zij die de partij nog enigszins overeind houden: de CD&V-burgemeesters. Terwijl de CD&V na de verkiezingen van 26 mei 2019 op 15 procent strandde, levert ze nog altijd meer dan 30 procent van de burgemeesters (107 op de 300 gemeenten). In een zeventigtal gemeenten zitten de CD&V en de N-VA samen in het gemeentebestuur, niemand sloot meer voorakkoorden dan die twee partijen. Veel lokale mandatarissen willen die goede relaties graag behouden.

De eerder genoemde CD&V-cabinetard blaast: ‘Ik heb de indruk dat onze burgemeesters niet altijd grotere belangen hebben dan het kartel in hun gemeente. (beslist) Er staat vandaag veel meer op het spel: het vertrouwen van de mensen in de politiek terugwinnen. De Vlaams Belang-kiezers zijn níét verloren voor ons. Zij hebben gestemd tégen ons stilzwijgen, tégen een beleid dat te hard was en niet beantwoordde aan hun zorgen, en niet zozeer vóór het geroep van de extremen.’

Niet alleen de CD&V-burgemeesters zijn gehecht aan de N-VA. In vier van de vijf Vlaamse provinciebesturen zitten beide partijen samen, sinds 2004 besturen ze samen in de Vlaamse regering. Bovendien klikt het goed tussen sommige kopstukken, zoals tussen Hilde Crevits en Jan Jambon. Heel opvallend: het voorbije weekend nodigde Coens ‘oppositiepartij’ N-VA uit ‘om de komende staatshervorming mee voor te bereiden’. Of dat gebeurde met het akkoord van de andere potentiële coalitiepartners, is onduidelijk.

Het gekaapte centrum

En dan duikt het ‘monster van Loch Ness’ op, zoals sommigen dat noemen. Midden augustus werd nog eens een kartel tussen de CD&V en de N-VA afgetoetst, zo wordt gefluisterd. Het wordt zelfs niet uitgesloten dat die draad weer wordt opgepakt als de Vivaldi-formatie afspringt en er nieuwe verkiezingen komen.

‘Dat is gespin van de N-VA’, reageren veel CD&V’ers. Mark Van de Voorde noemt het ‘een sterfhuisconstructie’, de cabinetard voorspelt dan een ‘schisma’ in de partij, en Steven Van Hecke gelooft er niet in. ‘Het kartel was in 2004 werkbaar omdat de CD&V de senior partner was en – zo dacht ze – dat ook zou blijven’, zegt de politoloog. ‘Een kartel aangaan als kleinere partij zal de CD&V niet verkocht krijgen. De twee partijen zijn ook veranderd. Herinner u hoe in 2006 het kartel op springen stond omdat Jean-Marie Dedecker zou toetreden tot de N-VA. Vandaag lopen in die partij gemakkelijk tien Dedeckers rond.’

De CD&V’ers die wel een nieuwe alliantie met N-VA genegen zijn, durven daarover niet openlijk te praten. Burgemeester Tom Thijsen wel: ‘Op het federale niveau is een politieke herverkaveling nodig, waarbij de CD&V en de N-VA de deur openen voor andere partijen om toe te treden tot een nieuw ideologisch verhaal. Daar ligt de toekomst van de christendemocratie.’

Ook Sammy Mahdi, CD&V-Kamerlid en verliezer van de laatste voorzittersverkiezingen, wil een nieuw verhaal voor de christendemocratie. Maar hij kijkt eerder in eigen boezem. ‘De N-VA zou onze eerste bondgenoot kunnen zijn, zeker, maar ze is een populistische partij geworden. Ik heb heel veel respect voor N-VA’ers zoals Valerie Van Peel, maar zij voeren er niet het hoge woord, wel de flank van Theo Francken. Nee, wij moeten op eigen benen staan. We moeten de angst voor andere partijen en voor de publieke opinie laten varen.’

Mahdi werkt aan een boek over de weg die zijn partij moet inslaan. ‘De CD&V moet de synthese blijven maken’, zegt hij. ‘Het is geen probleem dat we “links” zijn op sociaal beleid en “rechts” op veiligheid, wel dat we te vaak te veel verschillende meningen verkondigen over één thema. Over ethiek en de plaats van religie in de samenleving hoor je zelfs meningen die buiten het christendemocratische kader vallen. Dat moet stoppen.’

‘Veruit de meeste kiezers stemmen voor het centrum’, zegt Walter De Donder. ‘Daarom zijn de liberalen, de socialisten en de N-VA bij ons komen vissen. En wij, nochtans de enige échte centrumpartij, hebben misschien te weinig voor dat centrum gevochten. In de politieke eenheidsworst die het centrum is geworden, kunnen wij alleen overleven als resoluut solidaire partij die gaat voor sociale rechtvaardigheid.’

Maar noch De Donder noch Mahdi werd eind 2019 CD&V-voorzitter. Joachim Coens won de verkiezing en stond meteen voor een loodzware taak. ‘De CD&V heeft een groot probleem’, zei marketeer Jan Callebaut, ooit de spindoctor van Yves Leterme en huidig Europarlementslid Kris Peeters, in mei bij de voorstelling van Het DNA van Vlaanderen, het boek dat hij met VRT-journalist Ivan De Vadder schreef. ‘Ze wordt niet meer geassocieerd met succes, kracht, charismatisch leiderschap en eerlijkheid. Op de vlakken menselijkheid en solidariteit is ze ingehaald. Slechts op één vlak is de CD&V nog marktleider: traditionalisme.’ Rik Van Cauwelaert spreekt zelfs over een ‘partij op de dool’ waarvan niets meer overblijft dan ‘een verweerde gevel met daarachter een verlaten bouwput’.

De tijd tikt

Steven Van Hecke erkent het zware weer voor de CD&V en haar zusterpartijen in Europa. ‘Natuurlijk speelt de ontkerkelijking mee. Maar veel erger is het letterlijk uitsterven van het kernelectoraat van de christendemocraten. Nu, Angela Merkel toont in Duitsland aan dat het niet zó slecht hoeft te gaan. Dan moet je het wel niet erger maken dan het al is, natuurlijk.’

Van Hecke doelt op het aperte gebrek aan collectief leiderschap bij de CD&V. ‘In haar hoogdagen kon de vroegere CVP zich het weinig verheffende gekrakeel tussen Leo Tindemans en Wilfried Martens permitteren. Vandaag, met nog 15 procent van de stemmen, kan de CD&V dat niet meer. Het is de hoogste tijd dat de excellenties beseffen dat ze hun eigen ministeriële loopbanen ondergeschikt moeten maken aan het partijbelang. Kopstukken die denken het beter te kunnen dan Joachim Coens zijn te laat. Geen van hen had de moed om zich kandidaat te stellen als voorzitter.’

De naam van Hilde Crevits valt veel in dezen. Als gedoodverfde kandidate om Wouter Beke als partijvoorzitter op te volgen, koos ze voor een veilige job als Vlaams minister. ‘Het was niet de eerste keer dat ze het voorzitterschap aan zich voorbij liet gaan’, zegt een wijze-grijze CD&V’er in hart en nieren. De cabinetard vult aan: ‘Hilde Crevits is een knappe politica en zal nog even de belangrijkste CD&V’er zijn. Maar zij is, na vijftien jaar aan de top van onze partij, geen figuur meer voor de toekomst.’

Het parcours dat tijdens deze formatie werd afgelegd, illustreert het gebrek aan loyaliteit binnen de CD&V-top, aldus Van Hecke. ‘Koen Geens wilde springen als koninklijk onderhandelaar, maar werd tegengehouden door zijn partij, net zoals Coens daarvoor. Hij werd beknot door de Vlaamse fractie en mocht alleen over Paars-Geel onderhandelen.’

Ook Mark Van de Voorde ziet de tijd tikken: ‘Als de CD&V zich nu niet als één man achter Coens schaart, is het voorbij.’ Van Hecke treedt hem bij: ‘Het alternatief voor Vivaldi is niet de oppositie of een andere coalitie. Verkiezingen zijn het alternatief. Als de CD&V dan nog 10 procent haalt, zou dat een triomf zijn. Wie Coens dat straatje instuurt, is niet wijs.’

De vraag is of Coens de CD&V naar de toekomst kan leiden. De SP.A, de Open VLD en de MR kozen met respectievelijk Conner Rousseau, Egbert Lachaert en Georges-Louis Bouchez voor jongere voorzitters die opnieuw enige dynamiek in de gelederen brachten. Van Hecke begrijpt dat de beloofde partijvernieuwing werd vertraagd doordat Coens meteen in de formatie is geworpen, maar had toch al iets verwacht. ‘Waarom heeft Mahdi nog geen rol gekregen, zoals beloofd? Coens noemde hem toch complementair? Het lijkt alsof Mahdi in de wielen gereden wordt door kopstukken die hem het licht in de ogen niet gunnen.’

Een CD&V’er geeft toe dat er intern bitter weinig is gebeurd sinds Coens’ verkiezing. ‘Er heerst totale stilstand sinds 6 december.’

‘Ik vrees dat de CD&V de afslag naar de toekomst heeft gemist’, concludeert Van Hecke. ‘Er is één voordeel aan Joachim Coens: ik denk dat hij beter dan Mahdi geschikt is om te onderhandelen met politici als PS-voorzitter Paul Magnette en N-VA-voorzitter Bart De Wever. Maar om de partij te vernieuwen of campagne te voeren bij nieuwe verkiezingen? Nee, dan is hij een wissel op het verleden.’